(...) *Cherokee (Chrysler tarafından üretilen bir jip) *Chayanne: Porsche’nin ilk kez ürettiği jipe verdiği isim *Chevrolet: Dünyanın önde gelen spor otomobil üreticilerinden bir ABD firması *Corvette: Chevrolet markasının bir modeli *Apache: ABD Hava Kuvvetleri tarafından üretilen bir helikopter markası, bir bilgisayar donanım ürünleri üreten marka *Comanche: ABD Hava Kuvvetleri tarafından üretilen bir helikopter markası *Fox: ABD’de bir TV kanalı.
Ünlü Kızılderili şefi Pontiac’ın adı da en ünlü spor araba markalarından biri olmuştur.
Iroquois Kızılderililerinin kullandıkları dilde “ken-tah-ten” sözcüğünden gelen ve “Yarının Ülkesi” anlamına gelen Kentucky, ABD’nin ortadoğusundaki bir eyaletle birlikte tüm dünyaya yayılmış bir kızarmış piliç restoran zincirinin adıdır: Kentucky Fried Chicken. Kızılderili ozanın artık dolaşmadığını söylediği buffalo ise Erie Gölü’nün kuzeydoğu ucunda bir şehirdir...
Sennur SEZER :'Ağlama, ölmeyeceğim!'
İki sözcükten ya da iki cümleden oluşan, “süssüzlükten süs kesilmiş” şiirlere oldum olası tutkunumdur. Bir zamanlar bu tür şiirleri yalnızca Japonlar yazıyor sanıyordum. Öyle vurucu örnekleri vardı ki:
“Işıklar bayramında
Annesinin elini tutmuş
Bir kör çocuk...”
Epey de kıskanıyordum doğrusu. Bizim başıboş, tek dizelerimizi (müfret) bilmediğimden değil. Türkçede pek yaygın bir uygulama olmayışından. O ara İngilizce şiir seçkilerinden birinde Kızılderili şiiri olduğu not edilmiş iki dizeciğe rastladım:
“Ağlama,
Ölmeyeceğim!”
Arkasında yüzlerce öykü barındıran bu dizeler bir daha arkamı bırakmadı. Kızılderililerin beyazperdedeki görüntüleri pek de sevimli değildi, doğru... Ama Şükran Günü denilen hasat bayramında bir zamanlar sofrada yan yana oturan bu iki halkın arasına kan nasıl ve neden girmişti? Şükran Günü, Amerikan kültürünün neredeyse okullarda dokümanterlerle kafamıza vurula vurula yerleştirildiği dönemde şöyle aktarılmıştı:
“1620’lerde Avrupa’dan yerleşim için ilk kez May Flower gemisiyle ABD’ye gelenler, karaya ayak bastıklarında aylarca süren yolculuklarından dolayı yorgun, hasta ve açtılar. Kızılderililer onları karşıladı, yiyecek verip hindi avlamasını, mısır ekmesini öğrettiler. Üç yıl sonra İngiliz Vali William Bradford büyük bir yemek hazırlatıp Kızılderilileri çağırdı. Kızılderililerin şefi Massoit, 90 kişiyle bu törene katıldı.
O günden sonra her hasat sonrasında bu birlikte yemek geleneği sürdü. 1863’te Başkan Abraham Lincoln, Şükran Günü’nün ulusal bayram olmasını önerdi, ancak bu öneri Kongre’de 1941’de karara bağlandı ve her yılın kasım ayının son perşembesi Şükran Günü olarak ulusal bayram ilan edildi.”
Düz deri pabuçlarını (mokasen) uçları püsküllü deri ceketlerini pek sevdiğimiz, saçları iki örgülü, av kuşu tüyüyle süslü, dondurma külahı çadırları bizimkilere benzer kilimlerle döşeli bu insancıklar, uygarlığa düşman mıydı yoksa?
Uygarlık der demez Mehmet Akif dikiliyordu karşıma: “Medeniyet dediğin tek dişi kalmış canavar!” Beni Kızılderililerin ruhlarının olup olmadığı, insan sayılıp sayılmayacakları tartışmalarının olduğu Amerika’nın Fethi günlerini araştırmaya sürüklüyordu. Sonra beyaz avcıların vurdukları hayvanın yalnızca lezzetli saydıkları bir bölümünü (galiba dilini) kesip gerisini çürümeye bıraktıkları bizon (buffalo) sürüsü avları... İnsafsızca avlanmaktan türü tüketilen kaya güvercinleri...
Otlak olarak kullanılsın diye topraklarından sürülen, kamplara kapatılan “yerliler”in dramları göçmen yerleşimciler arasındaki çiftçi/hayvancı çekişmeleri yanında unutuluyordu.
Kim bu ‘tunç derililer’?
Amerika Kıtası’nda yaşayanlar için genel teori Kızılderililerin Asya’dan Amerika kıtasına geçtiği yolundadır: “Buzul Çağı’nın en şiddetli döneminde, MÖ 34.000-MÖ 30.000 yıllarında, dünyadaki suyun önemli bir bölümü büyük kıtasal buz katmanları halindeydi. Bering Denizi bugünkü düzeyinden yüzlerce metre daha aşağıdaydı. Asya ile Kuzey Amerika arasında, adına Beringia denilen bir kara köprüsü oluştu. Beringia’nın en geniş döneminde 1500 kilometre kadar olduğu sanılıyor. Nemli ve ağaçsız bir tundra olan bölge, otlarla bitkilerle kaplıydı, bu da ilk insanların yaşamak için avladıkları büyük hayvanları çekiyordu. Atalarının binlerce yıldır yaptığı gibi Sibirya kıyılarında av peşinde koşanlar fark bile etmeden kara köprüsünü aşarak Kuzey Amerika’ya eriştiler. Oraya yerleştiler.”
Doğrusu coğrafyamızın Kızılderililere pek de soğuk bakmadığını sanıyorum. Belki de onların Asyalı bir ulus olduğu ısrarla söylendiğinden. Arada kilim motiflerinin ortaklığı, Şaman benzerliği yüzünden Asyalılarla, dahası Türklerle ortak soydan oluşu vurgulayanlar çıktı. “İndiana Üniversitesi’nden Amerikalı Profesör Denis Sinor, Sibirya Türklerinden Tunguz kabileleri ve Yukagir’lerin Tunç Çağı evrelerinden beri Kızılderililerle ortak bir kültüre sahip olduklarını tespit etmiştir. Bu profesörün yapıtı ‘Erken İç Asya Tarihi’ adını taşır.”
Hatta bir türlü tam kanıtlanamayan dil/sözcük ortaklığı yazılıp çizildi: “Kanadalı araştırmacı Ethel G. Stewart, 250 bin nüfuslu Navaho kabilesinin Orta Asya Türklerinin konuştuğu Atabaşkan dilini konuştuğunu gösterdi.” “Kızılderili lehçelerindeki Tepek, Yatkı, T-sün, Yu, Kuşa Aş-köz, Türe sözcükleri Türkçedeki Tepe, Ev/Yatılan yer, Yuğmak/Yıkamak, Kuş, Yemek, Töre sözcükleriyle anlamdaş.”
Bu tür iddialar mıydı bize (hiç değilse bana) Kızılderilileri sevimli gösteren? Yoksa kabilesine yeni geçim kaynakları bulmak için yollara düşen Iroquoislar’dan Haiwatha’nın (Haia-Hwa-Tha / Nehirleri Yapan Adam) Henry Wadsworth Longfellow’un da yazdığı destanı mı? Bu destanın çizgi romanları (belki de filmleri ) sonucu 1950 sonrası Türkiye’ye bile yayılan oyuncakları mı? Bizim eve de gelen tek kürekli botu mesela...
Bilemiyorum, ama aynı yakınlığı duyan H. Cemil Tanju, Kızılderilileri ve onların Asya ve Ortadoğu’daki Asyalılarla ortak kültürlerini karşılaştırıp, irdeleyip, anlattığı kitabına “kızıl” sözcüğünü itici bulduğundan olsa gerek “Tunç Derililer” adını vermiş; İngilizcede bu ulus, ulaşılan yer Hindistan sanıldığından hâlâ Indian/Hintli diye anılır...
Yazar, şair ve devlet adamı Süleyman Nazif (1870 Diyarbakır-4 Ocak 1927 İstanbul), 1924’te yayımlanan Hz. İsa’ya Açık Mektup adlı eserinde, Amerika Kıtası’nı bulan ve Kızılderililer ile ilişkiye giren ilk beyaz Avrupalı Cristof Kolomb’u da yerer. Oradaki halk varoluşlarından beri barış içinde yaşarken, Kolomb’un ayak basışından beri oraya yıkım ve ölümün ulaştığını söyleyerek “Çok geçmeden, oradaki ahali-yi asliyye (asıl halk) imha edilerek, yerlerine seninkiler geçip kuruldular” der.
Süleyman Nazif yazdıklarında hiç de haksız değildir. Avrupalı kaşifler Amerika’ya geldiğinde, Amerika’da yüzlerce farklı kabile bulunmaktaydı. Bu kabilelerden birçoğu ortak bir dili ve kültürü paylaşıyorlardı. Amerika’ya önce İspanyol asıllı denizciler İspanyol Kraliçesi adına ayak basmış, daha sonra başta İngiltere olmak üzere öteki Avrupa devletleri aynı rotayı izleyerek Amerika’ya askerlerini, kaşiflerini gönderdiler. Avrupalı beyaz adamın şiddet düşkünlüğünü bilmeyen yerliler onları güler yüzle karşıladılar. Ancak sömürge güçlerinin baskısıyla soykırıma uğradılar.
İlk yerleşimciler Seminoller, Çerokiler ve Mişuki kabileleri ile İspanyol kaşiflerse Kaliforniya’da Soson, Payitu, Kahula, Mevuk ve öteki bazı kabilelerle karşılaşmışlardır. 19. yüzyılda, Avrupalı yerleşimciler Batı’ya doğru göç ederken Kızılderili kabileleri kendi topraklarından sürmüşlerdir. Bu dönem Batı’da Apaçi, Siyu ve Komançi ve öteki kabilelerle yapılan utanç verici savaşlar dönemidir. Bu savaşlardan geriye kalan çok az sayıda yerli ise rezervasyonlar denen Kızılderililer için ayrılmış araziler olarak bilinen küçük bir alanda yaşamaya zorlanmışlardır. Amerika’da ilk Kızılderili yerleşim bölgeleri, 1840’lı yıllarda oluşturuldu. Kızılderililer 1952 yılına kadar bu toplama kamplarında kaldılar. Şimdi de önemli sayıda Kızılderili bu bölgelerde yaşamaktadır. Bugün ABD’de hükümet tarafından resmen tanınan 554 Kızılderili kabilesi vardır. Her büyük kentin kendi Kızılderili toplumları vardır. New York’ta günümüzde 85 binden fazla Kızılderili yaşamaktadır.
Anımsanacağı gibi Süleyman Nazif, baskıya ve emperyalizme karşıydı. Bu yüzden bir kez gönüllü iki kez zorunlu sürgün yaşadı: II. Abdülhamit yönetimine karşı mücadelesini sürdürmek için 1887’de Paris’e kaçmış, dönmek zorunda kalınca görevle Bursa’ya sürülmüştü. 2. Meşrutiyet’ten sonra çeşitli illerde valilik yapan Süleyman Nazif, 1915’te devlet görevlerinden ayrılıp yalnız yazarlıkla uğraşmaya başladı. İstanbul’un işgalini sert bir üslupla eleştirince İngilizler tarafından Malta Adası’na sürüldü. Tommy Flamewalker Manasco adlı bir Kızılderilinin ‘Nerede Yaşayacak Çocuklarımız?’ adlı şiiri onu doğrular:
“İnsanlarımızı öldürdüler, topraklarımızı işgal ettiler ve buffalo dolaşmıyor ovada.”
Oriah Dağı Hülyacısı, yıkıma uğramış bir Kızılderili obası çizer gibidir:
“Yalnız bir savaşçı dikilir, geleceğini bilmemenin korkusuyla…
Duyamayacak artık ne vuran davulları ne de kardeşinin şarkısını.
Yemeğimizi paylaştık ve topraklarımızı, kalplerimizi açtık onlara,
barış istedik, sevgi istedik ve umut, ama çoktan yok edildi hepsi…”
(http://www.nativeamericans.com/)
Bugün ABD’de ekonomik olarak etkin üç büyük kabile bulunmaktaymış: Misissippi Choctawlar (5 bin kişi, kumarhane, hoparlör işleri yapıyor) Oklahoma Choctawlar (35 bin kişi, kumarhane, benzin istasyonu ve otel zincirleri var) ve Oklahoma Chickasawlar (200 bin kişi). Yok olan kabilelerin bazıları Amerikalıların tüm dünyaya pazarladıkları ürünlerin adlarında yaşıyor:
*Cherokee (Chrysler tarafından üretilen bir jip) *Chayanne: Porsche’nin ilk kez ürettiği jipe verdiği isim *Chevrolet: Dünyanın önde gelen spor otomobil üreticilerinden bir ABD firması *Corvette: Chevrolet markasının bir modeli *Apache: ABD Hava Kuvvetleri tarafından üretilen bir helikopter markası, bir bilgisayar donanım ürünleri üreten marka *Comanche: ABD Hava Kuvvetleri tarafından üretilen bir helikopter markası *Fox: ABD’de bir TV kanalı.
Ünlü Kızılderili şefi Pontiac’ın adı da en ünlü spor araba markalarından biri olmuştur.
Iroquois Kızılderililerinin kullandıkları dilde “ken-tah-ten” sözcüğünden gelen ve “Yarının Ülkesi” anlamına gelen Kentucky, ABD’nin ortadoğusundaki bir eyaletle birlikte tüm dünyaya yayılmış bir kızarmış piliç restoran zincirinin adıdır: Kentucky Fried Chicken. Kızılderili ozanın artık dolaşmadığını söylediği buffalo ise Erie Gölü’nün kuzeydoğu ucunda bir şehirdir.
2007 yılının Aralık ayında, en önemli Kızılderili kabilelerinden biri olan Lakota Siyuları ABD vatandaşlığından çekildiklerini ve kendi devletlerini kuracaklarını ilan ettiler. Toprakları beş ayrı ABD eyaletinin sınırları içerisinde olan Lakotalar’ın bu girişiminin sonuçları henüz kesinleşmemekle birlikte, Kızılderililerin büyük soykırımdan bu yana ilk bağımsızlık girişimleri sayılıyor. Ve içim anlaşılmaz bir sevinçle, daha doğrusu umutla doluyor. Oriah Dağı Hülyacısı’nın şiirini anımsıyorum:
“Fakat biz, geriye kalanlar, başlarımızı eğmedik dik tuttuk...
Ve yaşlılarımızın ruhları, sanki ölmemişçesine geçtiler içimizden...
Sonsuza kadar yaşayacak düşlerimiz ve yeniden doğacağız biz…
Yeniden onurla takılacak. kemiklerimiz, boncuklarımız ve tüylerimiz,
Dikkatle dinlersen eğer çalan davulları duyacaksın ve söylenen şarkıları rüzgarda…
Ve göreceksin ki uzakta yeniden dolaşıyor buffalo da!..”
EVRENSEL - 6 Temmuz 2008