“Bismi Şah Ya Hakk
Semahlar saf ola,
Çark-ı pervaz hak ola,
Döndüğünüz semahlar pir katında Kabul ola,
Döndüğünüz semahlar dünya durdukca dönüle
Hizmetiniz Hakk ve Halk katında Kabul ola
Gerçeğe ve gerçeği görenlerin demine hü”
Semah Gülbengi..
Yazının başlığını “Haşaki bizim Semahımız oyuncak değildir. O bir aşk halidir. Salıncak değildir” diyen Hünkar Hacı Bektaşi Veli’nin sözünden esinlenerek yazdım.
Semahı bilmek neden önemlidir?
Semah Alevi inancına ait vazgeçilmez bir parçasıdır. Cemlerdeki 12 hizmetlerin içinde yer alan ana ritüellerinden biridir. Semah, Çark-I, Zamah ya da Pervaz olarak da isimlendirilir. Kelime sema kökünden gelen, uçmak, işitmek, gökyüzü ve kendinde geçmek gibi anlamları içerir. Semah Alevi inancında yaradılışı ve varoluşu anlatımını da içerir. Vahdet-i vücut yani varlıkların birliği ilkesini benimsemiş olan Aleviler, semahı, insan, doğa ve evrenin birliğine olan ilahi bir yolculuk olarak, karşılaşma, yürüme ve uçma aşamlarıyla yaşar.
Kadim Alevilik inancının önemli bir hizmeti ve ibadet parçası olan semaha ilişkin, gerek dışarda gerekse dışardan yüklenen anlamlarla, folklorik bir öğe olarak şekillendirilmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı Din Kültürü Ve Ahlak Bilgisi derslerinde Semahı “folklorik” bir unsur olarak şekillendirmeye çalışıyor.
İçerde de sorunlar var. Alevi Kültür Merkezleri ve Cemevlerinde verdiğim yönetici, gençlik ve üye eğitim seminerleri sırasında, Semah konusunda ciddi bir bilgi, kavram ve kafa karışıklığının yaşandığını gördüm.
Semah Alevi-Bektaşi inancına ait bir ibadet ve gelenek olarak UNESCO’nun somut olmayan mirasın korunması komitesince, 16.11.2010 tarihinde koruma altına alınmasına rağmen, halen kendi içimize koruma altına alamayıp, yozlaştırılmasına göz yumuyoruz. Türkü barların ya da seyirlik etkinliklerin “gösterisi” haline getiriliyor olması, semahı tam olarak ne anlama geldiğini bilmediğimizin göstergesidir. Bu nedenle Alevi inancının olmazsa olmazı ve temeli olan CEM ibadetlerindeki 12 hizmetten biri olan semah hizmetini yazmak istedim.
AKM’lerde ya da Cemevlerinde “Semah Ekibi” olur mu?
Kısa ve net cevap vereyim; Olamaz! Çünkü semah bir “ekip” değil, Cem erkanına ait 12 hizmetlerden biridir. Yani semah ekibi değil, ancak bir “Semah Hizmeti”nden bahsedebiliriz.
Öğretimiz “Semah, ariflerin aleti, muhiplerin ibadeti, taliplerin maksududur. Bizim Semahımız oyuncak değil, ilahi bir sırdır. Bir kimse ki Semahı oyuncak sayar o cahildir” der. Kadim tarih aslında bize ilham vermeyi sürdürüyor. Yani semahı bir folklor ya da tiyatro ekibi ile karıştıramamamız konusunda bizi uyarıyor. Semah ilahi bir aşkla dönülen, 12 hizmetin ve ibadetin parçasıdır.
Semahı Alevi öğretisinin ve inancın bir parçası olarak görmeyenler, bu hizmete “tiyatro ekibi” ya da “folklor ekibi” gibi yaklaşarak hata yapabilir. Semaha “ekip" olarak bakarsak, devletin resmi kayıtlarında ve Diyanetin tanımlarında yer alan “Alevilik folklorik unsurdur” tanımının kurbanı oluruz.
Semah Kişilere Değil, Yola ve Cemevine Ait Hizmettir.
Semah kişelere ait ve bir sahibi olan ekip değildir. O bir yol hizmeti olarak yeri Hak meydanıdır. “Semah ekibi” ekip ifadesi, yol diliyle uyumlu olmayan bir tanımdır. Semah yol hizmeti olarak yola ikrar veren canların içinden gelerek döndüğü ya da bazı canlarımızın kendini geliştirmek için, Alevilik eğitiminin bir parçası olarak semah hizmeti için eğitim alarak, Alevi erkanlarında bu hizmetini sürdürür.
Semah bir yol eğitimdir. Tıpkı Alevilik eğitimi gibi. Semahı ekip ve folklor gibi anlarsak, semahı bedensel şekillerin bir müzik eşliğinde sergilendiği ve “gösteri” için bir “ekip” işi olarak algılarız.
Oysa semah bir folklor kursu değildir. Tıpkı Alevilik eğitimi gibi, Cem’e ait 12 hizmetten biri olan semah hizmeti de, bir yol hizmet eğitiminin parçasıdır.
Semah, Cem ibadeti ve diğer Erkânlarda, zakirlerin, pirlerin gülbengleri ve bağlama eşliğinde kadın ve erkek canların yol aşkına yürüttüğü hizmeti bir ibadettir.
Aşık Hüdai’nin dediği gibi;
“Bütün evren semah döner
Aşkından güneşler yanar
Aslına ermektir hüner
Beş vakitle avunmayız” dediği semah, Alevilikte ibadettin parçasıdır. “Beş vakitle avunmayız” dediği namazın yerine koymuştur. Semah ibadet hizmeti aşk ile “aslına dönmektir" ve “ekip” değildir. Aşkın kazanında pişerek dönmektir.
Semah Sahneye Değil, Hak Meydanına Aittir.
Semah dönmek, cem ibadetinden ayrılmaz. Çarkı pervazlar Cem’de yürütülen 12 hizmetten biri olan Semahları dönerek yerine getirirler.
Semah hizmeti veren canlar arasında kimi zaman açık, kimi zaman örtülü kavgalar oluyor. Kıskançlıklar ve kötü rekabetler.. Oysa semahlar kavga etmez. Nasılki, sertifikalı Alevilik olmaz ise, sertifakılı semahta olamaz! Cemevi hak mektebidir. Cem ve diğer inançsal hizmetleri yerine getirmek isteyen canların muhabbet ve eğitim ile yol bilgisini, 12 Hizmeti ve bununla birlikte semah hizmetini öğrenerek gönül heybesine koyar.
Semahın “ekip” işi görüldüğü yerlerde, dolaysıyla semahın bir de sahibi oluyor. O sahiplerde yol dili yerine, mülkiyetçi ve tekelci bir dil kullanarak “benim semah ekibim” diyorlar. Oysa bu yanlıştır. Semah hizmeti kimsenin tekelinde ve mülkiyetinde değildir. O yolun hizmetindedir ve Cemevlerinin hizmetindedir.
Nasıl ki, 12 hizmetten olan “Dedelik ekibi”, “Çerağcı Ekibi”, “Faraş/Süpürgeci ekibi” ya da “Zakirler Ekibi” yoksa ve kimse ortaya çıkıp bu hizmetlere “benim dedelik ekibim”, “benim zakirler ekibim” ya da “Çerağcı ekibim” denmiyorsa, youmuza ve cemevlerimize ait olan semah hizmetine “benim semah ekibim” dememelidir. Bu çok yanlış olur.
Hatta o hale geldi ki, bazı AKM ve Cemevlerinde semah eğitimi yerine “kurs" veren hocalar, neredeyse folklor turnuvası gibi, semah hizmetlerini “semah turnuvası” yapar hale getirmek suretiyle, “benim semah ekibim onların semah ekibinden daha iyi dönüyor” ya da “benim semah ekibim onların semah ekibi ile sahneye çıkmaz” diyebiliyor.
Dildeki yozlaşmayı görebiliyor musunuz? “Benim semah ekibim”, “Sahneye çıkmak” diyebiliyorlar.
Ne demek “benim”? Ne demek “sahneye çıkmak”?
Bu bir yol dili değildir. Dilimizi biraz daha dikkatli kullanmak ve dilimizdeki bu bozulmayı ancak yolun diline sahip çıkarak önleyebiliriz.
Sahnede seyirlik, kültürel, sanatsal etkinler olur. Oysa semah sahnelerin seyirlik “oyunu” değildir. “Seyir için olmaya, Hak için ola” diyerek dönülen yol aşkı hizmettir. Sahneye artistler, sanatçılar, tiyatrocular ve politikacılar çıkar. Onlar kendi alanlarında seyiricilerine, izleyicilerine kültürel, politika ve sanatsal gösteri yaparlar. Kendi alanlarına göre önemli mesajlar verirler.
Ama Semah hizmeti sahneye çıkılarak değil, Hak meydanına gelen canların, Hak için yürüdüğü hizmettir.
Sahnede seyirlik olan sanatsal, kültürel ve siyasal etkinlikler, seyredenlerden alkış alır. Ama Hak meydanına ibadet ve hizmet için gelen çarkı pervazlar dedelerinden “Bismişah, Semahlar saf, günahlar af ola. Semahlarınız kırklar semahı ola. Hizmet gören canların hizmetleri kabul ve hasıl ola. Dil bizden nefes Hz. Hünkar’dan ola.. Hü gerçeğin demine..” diye gülbeng alır.
Yola ve ibadete ait olan semah için “benim” denilemez!
Semahımız ibadetlerimizde ve gülbenglerimizdedir. “Bismişah, Semahlar saf ola, günahlar af ola. Semahlar kırklar semahı ola” denilerek gönül rızasıyla yürüyen hizmettir. Bazı semah hocalarının “folklorik komutlarıyla" değil, pirlerimizin gülbengleri ve rızalığı ile yürür. Cem’de Hak meydanına gelen canların hizmetidir. Hak meydanı erenlerindir, Semah ise dönenlerindir. Yani “Semah erenlerindir, Çarka girenlerindir.” Zannedildiği gibi “ekip başının malı” değildir.
Semah Hizmeti Eğitimi Bir Alevilik Eğitimidir.
Aleviliği anlatan tüm kitaplarda, semah 12 hizmetten biri olarak yazılır. Dolaysıyla Semah Alevilerin yaşadığın ibadetin parçasıdır. ‘’Başım açık yalın ayak yürütün, Sen merhamet eyle lebi balım yar’’ diye yürüyen kadın erkek çarkı pervazlar semah hizmetini, cem sırasında Oniki hizmetten biri olarak, bağlama, deyişler, gülbengler eşliğinde yerine getirirler. Yani Alevi erkanlarında, bağlamasız, nefessiz, gülbengsiz, çerağsız ve semahsız ibadet olmaz.
Cem ibadeti ya da diğer Alevi Erkân’larında dönülen semahlar öğretilmiş “şekilci figürler” değildir. İbadetin ve yol hizmetinin parçası olan semahın o doğal ve otantik figürleri, ancak o ortamın aşkı, duygusu, sevgisi ile buluşarak ilahi aşkın en doruğuna ulaşır. Ruhsuz ve yol bilgisinden mahrum ibaret fiziki semah figürleri, semah hizmeti veremez.
Böylesine şekilci durumlarda, semah ruhsuz, aşksız ve fiziki gösteriye dönüşür. Semah hizmeti dönen canın ruhana dokunmadan, aklına ve kalbine 12 hizmet aşkı ekilmeden, semah dönen kişinin ne figürlerine, ne aklına nüfus etmez.
Semah hizmeti sırasında çarkı pervazların tüm hareketlerinin kendi özgü mesajları ve anlamları vardır. Gökyüzündeki ruhsal uçuştan, turnalar misali kanat çırparak uçmaya, evrenin dönüşününden, kainatın varlığına, haktan alıp halka vermekten, paylaşmaya, ikrarda, yol kardeşliğine kadar, öğretinin ve ruhsal hissin bedenin yarattığı figürlerde, değişik anlam ve manaları vardır.
Semah öyle bir hizmettir ki, o sözünü sırladığı semahın figürlerinde anlatır. Tıpkı Aleviliğin sırrı hakikatını, nefeslerde sır edilmesi gibidir. Yani semah hizmeti Aleviliği sözsüz anlatan karşılaşma, yürüme ve uçma hallerindeki bedensel ve ruhsal anlatımıdır.
Alevilik inancı/öğretisi nefeslerde ve semahlardaki sır edildiğini bilemeyen, Alevilik hakikatinin sır şifrelerini çözemeyen semahı “oyun” sanar.
Alevilik Eğitimi Yoksa, “Semah Kursu” Halay Night, “Bağlama Kursu” Türkü Bar Kuşağı Nesil Yetiştir.
Semah hizmet eğitimi yol için eğitimdir. Cem ve 12 hizmet bilmeyen genç kuşakların eğitimidir. Aleviliğe ilişkin bilgisi en az olan kesimlere yol sevdiren hizmettir. Dolaysıyla semah hizmet eğitimi aynı zamanda bir Alevilik eğitimidir. Eğer bu boyutu eksik olursa, semah “kurs” olur, “ekip” olur, “sahibi” olur. O kesimde son durak olarak kendisi Halay Nihgt gecelerinde bulur. Semah hizmeti bu kez düğünlerdeki “oyun” haline gelir.
Tıpkı bağlama eğitimini, “saz kursu”na dönüştürüp, yol ve 12 hizmetten bir olan “Zakirlik hizmeti” bilgisinden eksik öğrettiğimizde, “kurs mezunları” nasıl ki, soluğu Türkü Bar’da alıyorsa, semah hizmet eğitimi “kurs” olunca semah dönenlerin çoğu soluğu Halay Nihgt ve düğünlerde alır.
Bugün Avrupa’da 300 yakın AKM ve Cemevinde ve Türkiye’de bine yakın Alevi derneği ve cemevinde binlerce genç ve yetişkin semah ve bağlama/zakirlik hizmeti yerine “kurslara” katıldığı için, bugün bunların yüzde doksan beşi ortalıkta yok. Alevilik ve yol hizmeti eğitimleri “kurs” olunca, kursunu alan kendi dünyasına çekiliyor. Eğer bu eğitimlerde geri dönüş bir elin parmağı kadar kalıyorsa burada ciddi bir sorun var demektir.
Semah Her Yerde Dönülür mü?
Semah hizmeti, Cem dışında, sadece Alevi derneklerimizin, vakıflarımızın, dergahlarımızın, federasyonlarımızın düzenlediği, Hacı Bektaş Veli Anma Törenleri, Abdal Musa Anma Törenleri, Alevi Buluşmaları, Alevilerin Kültürel etkinliklerinde dedelerin/anaların ve Zakirlerin rehberliğinde hizmetini yerine getirebilir.
Yani semah dönülecek yerin Hak meydanı olarak tanımlanması gerekiyor. Kapalı ya da açık mekan fark etmez. Eğer o Hak meydanında çerağ uyanıyorsa, dede/ana gülbeng veriyorsa, zakir bağlamasında nefesleri dile getiriyorsa, o buluşma yol hizmet içinse, orası Hak meydanıdır ve semah hizmeti yerine getirilir. Onun dışında hak meydanı olmayan, çerağsız, dedesiz/anasız/gülbengsiz alanlarda, düğünlerde ve eğlence ortamlarında dönmemelidir.
Nasıl ki, Cem’siz Semah olmaz, gülbengsiz, dedesiz, zakirsiz Semah hizmeti olmaz. Bu durum ibadetin, erkanlarımızın ve Hak medyanlarımızın ayrılmaz parçasıdır.
Semah Cem ibadetinin hizmeti olarak, Pir, Gülbeng, Zakir, Bağlama, Nefesler ve Çarkı Pervazların hak meydanında ilahi aşkı birlemesidir.
Semah aynı zamanda Alevilikteki Miraç anlayışını anlatır. Vahiy dinlerinin “gökyüzüne uçma”sını, Alevilik yeryüzüne, yani Hak meydanına indirmektedir. Bedensel olarak Hak meydanındaki semah hizmeti önce karşılama, sonra yürüyüş ve son aşamasında ruhsal olarak uçma anlamında üç boyutta yaşanır.
Yani semah hizmeti bir anlamda, çarkı pervazların ruhsal olarak “Miraç” aşkını Hak meydanında yaşamış olur. Herkes semah dönemez. Nasıl ki, küskünler ya da düşkünlük durumunda olanlar Cem’e katılamazsa, bu kural semah hizmeti için de geçerlidir.
Semah Hizmetine, Folklor Ekibi Gibi İsim Takılır mı?
Hayır! Semah hizmetine isim takılmaz.
Cemlerde dönülen semahlarımızın zaten kendi isimleri vardır. Bunlardan bazıları şöyledir; Ali nur semahı, Kırat semahı, Turna semahı, Kırklar semahı, Gönüller semahı, Ya hızır semahı,Nevruz semahı, Ladik semahı, Muhammet Ali semahı, Hubyar semahı ve Hacı Bektaş semahı gibi. Yani semah hizmetinden dönülen semahların kendi yöresel ve süreklere bağlı isimleri mevcuttur.�
Fakat bu yetmiyormuş gibi, bazı Alevi Kültür Merkezleri, Cemevleri, vakıflar ve dernekler, “semah ekibi” kurunca, ekibine bir de isim takıyor.
Bir çok kurum bilerek ya da bilmeyerek, “Canlar semah ekibi”, “Kızılgüller Semah Ekibi”, “Harman Semah Ekibi”, “Hasat Semah Ekibi”, “ODTÜ Semah Ekibi” ve “Halkevleri Nefes Semah Topluluğu” gibi Alevi öğretisinde ve yol dilinde yeri olmayan isimlendirmelere başvuruyor.
Peki semah hizmetine isim takılmasının Alevilik öğretisine uygunluk arz eder mi? Kesinlikle hayır.
Daha önce de belirtiğimiz gibi, semah cem ibadetindeki 12 hizmetten biridir. Peki diğer hizmetlerin adı var mı?
Mesela Canlar Dedelik Ekibi”, “Kızılgüller Çerağ Ekibi”, “Harman Süpürgeci/Faraş Ekibi”, “Hasat İbriktar Ekibi”, “ODTÜ Gözcü Ekibi” diyebilir miyiz? Hayır.
İşte bu nedenle 12 hizmetlere nasıl ki isim takmıyoruz ve hepsini “yol hizmeti” olarak görüyoruz, semah hizmetini yerine getiren canları “ekip” haline getirmek ve onlara birde “isim takmak” kanımca öğretiye uygun değildir.
Semah Kıyafetleri Tektipleştirilemez
Semah hizmetinde yer alan ister kadın, ister erkek olsun, tek tip kostüm ya da kıyafet şartı yoktur. Yol hizmetinde esas olan şekil değil, özdür. Ayaklar çıplaktır.
Fakat bazı derneklerimiz ve cemevlerimiz semah hizmeti veren canlarımızı ya tek tip üniformalara sokuyorlar ya da yasa/acıya büründüren siyahlar içine sokuyorlar.
Nasıl ki “yol bir sürek binbir” ise, Semahımızda da yöresel, geleneksel, ritüeller anlamında sürekleri vardır. Kimi yörelerde erkekler şapkalı, kadınlar eşarplı, kimi yörelerde erkekler şapkasız ve kadınlar baş açık semah döner.
Tüm semahlarda farklı kıyafetler olabiliyor. Örneğin Hubyar Ocağının talipleri Cem’lerinde semah hizmetinde Hubyarlılar kendi yöresel ve günlük hayattaki kıyafetlerini giyerler. Ayaklar çıplak ve erkeklerin başları şapkalı, kadınların başında olur. Kadın erkek baş açık semaha çıkamazlar.
Yada Doğu Karadeniz bölgesine has Alaçam Semahı yarısı erkek, yarısı kadın semah dönerler. Kadınların saçları açıktır, hatta saç örgüsü varsa çözerler, uçlarına para ya da pul takarlar.
Semahın sürekleri olsa, farklı bölgelerde farklı isimle anılsa da, semah 12 hizmetten biri olarak, öz olarak aynıdır.
Semah Aleviliği Anlatır, Dinlemesini ve Okumasını Bilene…
Semah Aleviliği anlatır. Semah yürüyen çark-ı pervazların kalbe götürdüğü elleri, Alevilerin Hakka selamıdır. Hakk kalpte mihmandır. Kalbin üstündeki eller “Hü Dost, Hü Can” söyleyen bedenin dilidir. Bu bir dar duruşunda öark-ı pervazın özüyle yola bağlılığını ifade eder.
Semah evren gibi dönülür. Semahta çarklar yol sevgisiyle yürür, Hak aşkıyla karşılaşma yaşar, Hakla bir olup ruhun pervana gibi uçuşu sağlanır. Semahta olmazsa olmaz kadın ve erkeğin can olarak birlikte ve eşitlik temelinde hizmette yer almasıdır.
Semah yalın ayak yere basılarak dönülerek, TOPRAK kutsallığını sembolize ederken, ellerini gökyüzüne açarak HAVA’ya dokunma, pervana olup uçuş ise onun kalbindeki yol aşkının ATEŞ’ini hissettirir, beden ve ruh birliğinde akışı ise SU’yun kutsallığı üzerinden dört element ile bağ kurmayı simgeler. Tanrı, İnsan ve Evren birliğini anlatan semah hizmetiyle canlar vahdet olur. Gözler avuç içine bakarken, “Aynayı tuttum yüzüme Ali göründü gözüme”diyerek, tanrıyı insanda görmeyi anlatır.
İşte bu nedenle Cem de talipler, Semah hizmetinin yarattığı o manevi ve ruhsal atmosfer içinde kendiliğinden kalkıp Semaha katılır. Çünkü birilerinin sandığı gibi semah “ekip” değildir. Semah yola giren talibi ve canları özgürleştirir. Semahta bağımsızlık ana ilkedir. Semah bir halay gibi el ele tutuşularak yürümez.
Semah her türlü bencilliği, kibri, nefsi, kıskançlığı ve kötülüğü insanın içinde yok etmeyi öğretir. O nedenle her çarkı pervaz semah hizmetinde kimseye değil, sadece yola ve Hakka bağlılık içinde hizmetini sürdürür. Yani semah hizmeti canların, Hakk’a ulaşmasının yoludur.
Özetle, kadim bir inanç olan Alevilikte semahın yeri, ağırlığı ve önemi büyüktür.
Bugün semah, özünden koparılmaya, folklorik unsur haline getirilmeye çalışılırken, Cem ve diğer erkanlarımızın 12 hizmetlerinin başında geldiğini unutuyor.
Semah cem ibadetinin özüdür. Alevilik yoluna hizmet ve davettir. Folklor gibi yaklaşılması, seyirlik görülmesi, Aleviliğin özüne aykırıdır.
Dolaysıyla sn söz olmasa da; 21. Yüzyılda Aleviliği yaşatmak, semahı yaşatmaktır. Bu amaçla kurulmuş cemevlerimiz, derneklerimiz ve vakıflarımızda hizmet veren yöneticilere, dedelere, analara, zakirlere, 12 hizmette yer ala canlarımıza, semah hizmetlerinin eğitimlerini veren canlarımıza buyük iş ve sorumluluk düşüyor. Gençlerimizin, taliplerin bu konularda, Aleviliğin öğretilerini referans alarak yetiştirmemiz ve bilinçlendirmemiz zorunludur. Özellikle de semah ve zakirlik hizmetlerindeki eğitimleride, özü ve erkanlarını korumak zorundayız. Aleviliğin anlam ve özünü bulduğu, cem erkanları da ancak, 12 hizmetlerin eksiksiz ve özüne uygun yapılmasıyla canlarımızın ruhuna, kalbine ve gönüllerine köprü kuracağı inancındayım.
Turan Eser - Alevilerin Sesi