Malatya Arguvan Alevi Köylerinin Kökenleri

Türkü makamıyla ünlü Arguvan, Anadolu Alevilerinin önemli tarihsel yurtlarındandır. Arguvan’ın kaynaklarda rastlanan ilk adı Argaous’tur. Argaous, ilkçağda Malatya yakınlarındaki bir kentti. (1) Sözcüğün kökü Arga’dır ve bu durumuyla Akçadağ’ın eski adı olan Arga ile adaştır. Argaous’un sonundaki ‘ous’ eki Helenleşme döneminde eklenmiştir ve ‘li’ ekinin karşılığıdır. Arga’nın Luwi dilindeki anlamları, ‘yukarı’ ve ‘sınır’dır. Eski Anadolu dillerindeki anlamı ise ‘ışıldayan’dır. ( 2 )
Yama dağlarının bir bölümü olan Göl dağları ile Fırat ırmağı arasındaki yörede yurt tutan Arguvanlılar, Anadolu Aleviliğinin oluştuğu yer olan Kuzey Mezopotamya, bir başka adıyla El-Cezire kökenlidir. ( El-Cezire, güneyi Tikrit kenti olmak üzere Fırat ve Dicle arasında kalan ve Diyarbakır’a kadar uzanan coğrafya parçasının adıdır.) Bu yazının konusu bu belirlemenin ayrıntılarıdır.
Yöredeki halkın bir bölümü, El Cezire yöresinden geldiğini unutmamıştır. Örneğin; İsaköy halkının bir bölümü Urfa’nın Viranşehir yöresinden geldiklerini söylemektedir. Aynı köydeki Telli-Ören adındaki bir sülale ise Kerkük kökenli olduğunu unutmamıştır. Kızıklılar ise Kuzey Irak’tan geldiklerini söylemektedir. Günümüzde Hekimhan topraklarında yer alan ve Arguvan köylerine çok yakın olan Güvenç köyü halkı da Urfa’nın Akçakale yöresinden geldiğini söylemektedir. Doğal olarak; Arguvan’ın tüm köylerinin halkının yedi yüzyıl önceki ilk yurtlarını unutmamasını bekleyemeyiz. bize düşen; geçmişten günümüze, yöredeki köylerle El-Cezire yöresindeki köy ve ekinlik adlarını karşılaştırarak daha güvenilir bilgiler elde etmeyi denemektir. Arguvan’ın köyleriyle ilgili en eski belgeler on altıncı yüzyıla aittir. Sözü edilen yüzyılda şimdiki Arguvan kasabası 19-84 haneli bir köydü (3). Arguvan nahiyesi ise, Fırat ırmağından Hekimhan kasabasının ( Hekimhan mezra idi, yani Hekimhan’da kimse yaşamıyordu. ) doğusundaki Bağırsak deresine kadar olan yörenin adıydı. İşte bu yöredeki yerleşimler ve ekinlikleri El-Cezire yöresinde aramayı denemek gerekirse:
1- Çavuş: Mardin’in güneybatısında yer alan Çavuş köyünün adını taşımaktadır. (29) On altıncı yüzyılda Arguvan-Çavuş köyü Çavuşlu olarak kaydedilmiştir.
2- Bozan: On sekizinci yüzyılda yaşamış olan halk ozanı Şah Sultan’ın türbesiyle ünlü olan Bozan köyünün Alevi toplulukların ilk yurdundaki adaşı, yukarıda belirttiğimiz gibi Mardin’in güneybatısındaydı. (27) Arguvan’ın Bozan köyü on altıncı yüzyılda 4-9 haneliydi. (28)
3- Eymür: Ünlü Türkmen boyunun adını taşıyan Eymür’ün, Alevi toplulukların ilk yurdunda ad verdiği yerler, Eymir, Eymirlü adlarını taşıyordu. (17) Baba İlyas da Eymür boyundandı ve İlyas obasındandı. (18) Arguvan’daki Eymür köyü, on altıncı yüzyılda çevrenin ortalama büyüklükteki köylerindendi. (19)
4- Kızık: Ünlü Türkmen boyu Kızık’ın adını taşıyan köy, Arguvan’ın kuzeyindedir. Köy, Halep Türkmenleri içindeki Kızık boyunca kurulmuş olmalıdır. Çünkü, Kızık adlı topluluğa yalnızca Halep Türkmenleri içinde rastlanmaktadır.(34) Kızıklılar Kuzey Irak kökenli olduklarını söylemektedir. (35)
5- Akviran: Arguvan’ın kuzeyinde yer alan Akviran, yaygın kullanılan adlardandır. On altıncı yüzyılda Çavuşlu köyü yakınlarında bir mezra olan Akviran’ın (24) adaşları, Alevi toplulukların ilk yurdunda bir çok yerde karşımıza çıkmaktadır. (25) Ancak, bunlardan dikkate almamız gereken Akviran, Mardin’in güneybatısındaki Çavuş, Bozan, Eymür yerleşimleriyle komşu olanıdır ki, (26) Arguvan’da da bu köyler komşudur.
6- Kuşu: Arguvan-Hekimhan karayolu üzerindeki Kuşu köyünün Alevi toplulukların ilk yurdundaki adaşının Kuşukend (30) olduğu söylenebilir. ‘Kend’ köy anlamındadır. Kuşu köyü on altıncı yüzyılda 5-14 neferanlı bir yerleşimdi. (31)
7- Musu: Akkoyunluların temel topluluklarından olan Musu’nun adını taşıyan köy, Arguvan’ın güneybatısındadır. Abdal Musa’nın obası olan Musu, Hacı Bektaş’ın obası olan Bektaş ile çok yakın kan bağı olan bir topluluktur. (32) Uzun Hasan’ın yanındaki derviş komutanlardan Sufi Halil-i Bektaş, Safeviler’deki Emir Beğ bu obadandı. (33)
8- Bayındır: Ünlü Türkmen boyunun adını taşıyan bu yer, Musu köyünün mezrasıydı. (10) Bayındır, Akkoyunlu devletinin başat boyuydu. Diyarbakır-Bismil kırsalında Dicle kenarındaki bir köy Bayındır adını taşıyordu. (11)
9- Avşar: Ünlü Türkmen boyunun adını taşıyan Avşar, Arguvan’ın Kuşu köyünün batısındaydı. On altıncı yüzyılda küçük bir köy olan Avşar’ın (20) halkı daha sonra Kuşu köyüne yerleşmiştir. Avşar köyünün bulunduğu yerden başlayan büyük bir dere günümüzde Avşar çayı adını taşımaktadır. Ayrıca; İsaköy halkının bir bölümü Avşar’dır.
10- Sarılar: Musu köyünün ekinliklerinden birisi Sarılar adını taşıyordu. (8) Sarılar, Çepni’nin bir obasıdır. Sarılar’ın yurdu, Urfa-Bozova’da ve Kuzey Irak’taydı. (9)
11- İsaköy: Arguvan’ın Fırat tarafında olan köyü, İsa adlı topluluk kurmuş olmalıdır. İsa topluluğunun ilk yurdu, Savur kazasında ve Bozova’daydı. (36) On altıncı yüzyılda İsaköy, 88-104 neferanlı büyük bir köydü. (37)
12- Ağuçen: Arguvan’ın Mineyik köyünde oturan dedeler Ağuçan ocağındandır. Ağuçan, Ağuçlu anlamındadır. Ocak, Urfa ve Mardin’in kuzeyinde uzanan Tektek sıradağlarından çıkan Aviç çayı (38) yöresinden ad almıştır.
13- Şeyh İbrahimli, Şıhlı: Merkezi Merzirme köyünde bulunan ocağın adı Şeyh İbrahim’dir. Arguvan’ın birkaç köyünde daha üyeleri olan ocağın kökeni, Viranşehir’deki İbrahimiyye Circip’i adlı çay ve Kızıltepe yakınlarındaki İbrahimiyye (39) köyüdür. Şeyh İbrahim, Viranşehir’deki Dede köyünde yaşayan Dede Garkın’ın halifelerindendir. (40)
14- Turuçlu: Arguvan’ın kuzeyinde yer alan bir mezradır. On altıncı yüzyıl kayıtlarına göre, Turuçlu, Nusaybin’in batısında, şimdiki Suriye-Türkiye sınırı boyunca uzanan nahiyenin adıydı. ( Nahiye terimi, idari bir birimi değil, coğrafi bir yöreyi ifade eder.) (4) Konumuz olan mezra, Atma aşireti köyleri yöresindedir. Atma aşiretinin kollarından birisi Turuçlu adını taşımaktadır ki bu ad kuşkusuz, Nusaybin’in batısındaki Turuçlu kökenlidir.
15- Küçek Hacılu: On altıncı yüzyılda Arguvan’ın güney tarafındaki nahiyenin ( yörenin ) adı Küçek Hacılu idi. (5) Kerkük’ün kuzeyinde ve Diyarbakır’ın batısındaki iki yöre Hacılı adını taşıyordu. (6) Ayrıca, El-Cezire yöresinde kışlayan kalabalık bir Hacılu topluluğu vardı. (7)
16- Uran/Ören: Arguvan’ın Fırat tarafında yer alan büyük köylerden olan İsaköy’deki sülalelerden üçü Ören adını taşımaktadır: Telliören, Kavakören, Vaysören. Ören/Uran Bozulus Türkmenleri içinde yer alan ve Diyarbakır kırsalında kışlayan bir Türkmen topluluğunun adıydı. (12) Ören, zenaatkarlıkla ilgili bir terimdir. Örneğin, Telliörenler, çalgı vb. yaparlar. Ören sülaleleri, Kekük’ten Tunceli’ye, oradan da İsaköy’e geldiklerini söylemektedir. (13)
17- Haydarlu: Arguvan’ın Fırat tarafında yer alan Haydarlı’da tahrir kayıtlarına göre bir zaviye vardı. 1560 kaydına göre zaviyede Tengiz Bördi’nin oğulları Hacı Buldık ve Ümmet dervişlik yapıyordu. (14) Haydarlı, Akkoyunluların önemli topluluklarındandı. (15) Haydarlı adlı köyler, Diyarbakır’ın doğusundaydı. (16)
18- Doyran: Arguvan’ın güneyinde yer alan Doyran köyü, Bozulus Türkmenleri içindeki Doyran obasının (21) adını taşımaktadır. Oba, Mardin yöresindeki Doyran’a da ad vermişti (22) Balıkesir’deki Alevi köylerden birisinin ad babası Doyran obası olmalıdır. On altıncı yüzyılda Arguvan’ın Toyran köyü, 10-18 haneliydi. (23)
19- Hacılar: Arguvan-Hekimhan yolu üzerindeki İğdir köyü yakınlarında bir köy olan Hacılar (41) günümüze ulaşmamıştır. Bayat boyunun obalarından olan Hacılar’ın çevrede kurduğu bir başka yerleşim, Hekimhan’ın Hacılar köyüdür.
20- Tecir: Arguvan’ın kuzeyinde yer alan Tecir köyü günümüze yer adı olarak ulaşmıştır. On altıncı yüzyılda 16-55 neferanlı bir köy olan Tecir’in (42) ilk yurdu, Mardin-Kızıltepe-Halep yolu üzerindeki Tecir yöresi olmalıdır. Sözü edilen yol üzerinde Tecir adlı bir han vardı. (43) Tecir topluluğunun kurduğu bir başka köy, Fırat yakınlarındaki Tecirli köyüdür.
21- Yellu: On altıncı yüzyılda Arguvan yakınlarında haneli bir köy olan Yelli, (44) Bozulus Türkmenleri içindeki Yelli obasınca (45) kurulmuş olmalıdır. Kangal Yellice köyünü kuran da bu obadır ve oba Beğdili boyundandır. (46)
22- Çaruk: Eymir’in Çaruk obasınca (47) kurulmuş olan Çaruk köyü, on altıncı yüzyılda 13-44 neferanlı bir yerleşimdi. (48) Çaruk obasının kurduğu bir başka yerleşim, günümüzde Hekimhan ilçesine bağlı olan ancak, Arguvan’a uzak olmayan Çarukpınarı adlı köydür.
23- Beğdiz: On altıncı yüzyılda Doyran köyünün mezralarından birisi Oğuz boylarından olan Beğdiz’in adını taşıyordu. (49)
24- Kınık: Oğuz boylarından Kınık’ın adını taşıyan Kınık adlı üç yerleşim vardır. Bunlardan Tatkınık adını taşıyanı Sünni’dir. Burası, on altıncı yüzyılda Tatlar adlı bir mezra, daha sonra ise Tatlar Kınığı adlı bir köydü ve 34- 64 neferanlıydı. (50) Öteki iki köy ise Ağcakınık ve Küçük Kınık adlarını taşımaktadır ve Alevilerle meskundur. Ağcakınık, on altıncı yüzyılda 11-27 haneli bir köydü. (51) Küçük Kınık ise Atma aşireti köyleri yöresindedir ve on altıncı yüzyıl kayıtlarında adına rastlanmamaktadır. Kınık adını taşıyan bir başka yerleşim Hekimhan’a bağlı olan Başkınık’tır. Arguvan yöresine komşu olan bu köy on altıncı yüzyıl tahrirlerinde Kınık adıyla yer almaktadır. (52)
25- Lek: Bozulus Türkmenleri içindeki topluluklardan olan Lek, (53) Arguvan’ın kuzeydoğusundaki dağlara ad vermiş ve bu dağlarda yaylamıştır.
26- Sülmenli: Arguvan’a bağlı iki köy bu toplulukça kurulmuştur: Yukarı Sülmenli ve Aşağı Sülmenli. Osmanlı kayıtlarında Selmanlı olarak adı geçen ve Rafızi olduğu belirtilen Selmanlu topluluğu (54) ile Sülmenli’nin aynı olduğunu varsayarsak, bu köyleri Halep Türkmenleri içindeki Selmanlılar kurmuş olmalıdır. Tahrir kayıtlarında Selman-ı Ülya olarak adı geçen Yukarı Sülmenli köyü on altıncı yüzyılda 10-39 neferanlı, Selman-ı Süfla olarak adı geçen Aşağı Sülmenli köyü ise 34-61 neferanlıydı.(55) Sülmenli/Selmanlı topluluğunun adaşı olan yerler, Nusaybin’deki Zeynel Abidin zaviyesinin ve köyünün yanındaki Selman köyü ve Selman-ı Pak adlı türbe (56) ile Diyarbakır kırsalındaki Selman adlı iki köydür. (57)
Görüldüğü gibi ele aldığımız 26 yerleşim ve topluluğun kökeni, Alevi erenlerin ve toplulukların ilk yurdu olan Kuzey Mezopotamya’dır. Ayrıca ekleyelim; Arguvan’ın Kızık ve Eymür köylerindeki kutsal balık gölleri de Urfa kökenli olmalıdır
KAYNAK NOTLARI
Açıklama: Yukarıda adı geçen köylerin ayrıntılı tarihi ve on altıncı yüzyılda bu köylerde yaşayan neferan ( on yaşından büyük erkek ) adları için Anadolu Aleviliğinin Sosyal ve Coğrafi Kökenleri adlı kitabıma bakmalıdır.
Köylerdeki neferan sayısının ilk bölümü 1519 yılı, ikinci bölümü ise 1560 yılındaki tahrir kaydındaki bilgileri ifade eder.
1- RAMSAY, E; Küçük Asya’nın Tarihi Coğrafyası, s:379
2- UMAR, Bilge; Türkiye’de Tarihsel Yer Adları, ilgili madde
3- GG ( Göknur GÖĞEBAKAN), XVI Yüzyılda Malatya Kazası, s: 257
4- M. Salih ERPOLAT, Diyarbekir Beylerbeyliğindeki Yer İsimleri, basılmamış doktora tezi s: 134-135; Nejat GÖYÜNÇ, XVI Yüzyılda Mardin Sancağı, s: 45
5- Refet YİNANÇ; Mesut ELİBÜYÜK, Malatya Tahrir Defteri, s: 59 vd.
6- Suavi AYDIN, Mardin, Aşiret Devlet, s: 8
7- Tufan GÜNDÜZ, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri, s: 74
8- Malatya Tahrir Defteri, s: 191
9- AKSÜT Hamza, Anadolu Aleviliğinin Sosyal ve Coğrafi Kökenleri, s: 36, 37, 50, 103, 229, 276, 331
10- Malatya Tahrir Defteri, s: 190
11- N. GÖYÜNÇ, s: 76
12- Tufan GÜNDÜZ, ATA, s: 102
13- Hamza AKSÜT, aynı yapıt, 106, 246
14- Malatya Tahrir Defteri, s: 123
15- Ebu Bekr-i Tihrani, Kitab-ı Diyarbekriyye, s: 120, 169, 177, çeviren Mürsel ÖZTÜRK
16- M. İLHAN, Some Notes on the Settlements and Population of the Sancak of Amid to the 1518 Cadastral Survey, Tarih Araştırmaları Dergisi, sayı: 25, ilgili harita; T. GÜNDÜZ, S: 76
17- M. Salih ERPOLAT, S: 161; T. GÜNDÜZ, s: 71-72, 157, 161
18- H. AKSÜT, Baba Resul Olayının İki Önderinin Kimlikleri, Gazi Üni. Hacı Bektaş-ı Veli dergisi, 2003/1
19- Malatya Tahrir Defteri, s: 182
20- Aynı yapıt, s: 175-176
21- T. GÜNDÜZ, s: 159
22- M. S. ERPOLAT, s: 137
23- Malatya Tahrir Defteri, s: 184; GG, 241
24- GGöğebakan, s:404
25- M.S. ERPOLAT, 161; T. GÜNDÜZ, s: 159
26- M. S. ERPOLAT, s: 161
27- Aynı yapıt, aynı yer
28- G. Göğebakan, s: 236
29- M. S. ERPOLAT, s: 161
30- Aynı yapıt, s: 153
31- GG, s: 238
32- H. AKSÜT, Abdal Musa’nın Kimliği, Cem dergisi, 2003/1
33- Kitab-ı Diyarbekriyye, s: 280, 329, 348, 349; Faruk Sümer, Safevi Devletinin Kuruluşunda Anadolu Türklerinin Rolü, s: 29
34- Faruk SÜMER, Oğuzlar, 224
35- Malatya Güneş TV arşivi, 1998
36- M. S. ERPOLAT, s: 153; T. GÜNDÜZ, s: 156
37- GGÖĞEBAKAN, s: 227
38- Suavi AYDIN…, Mardin, Aşiret, Devlet, s:8
39- M. S. ERPOLAT, s: 126, N. GÖYÜNÇ, s: 63, M. İLHAN, ilgili harita
40- H. AKSÜT, s: 142-147
41- G. GÖĞEBAKAN, s: 234, 238
42- Aynı yapıt, s: 238
43- M. İLHAN, ilgili harita
44- G. GÖĞEBAKAN, s: 244
45- T. GÜNDÜZ, s: 103
46- H. AKSÜT, Şeyh Şazeli Ocağının Sosyal Ve Coğrafi Kökeni, Yol dergisi, Hüseyin Gazi Derneği yayın organı, sayı: 16
47- Faruk SÜMER, Oğuzlar, s: 254
48- G. GÖĞEBAKAN, s: 227
49- Malatya Tahrir Defteri, s: 184
50- G. GÖĞEBAKAN, s: 244
51- Aynı yapıt, s: 234
52- H. AKSÜT, aynı yapıt, s: 302-305
53- T. GÜNDÜZ, s: 89
54- G. GÖĞEBAKAN, s: 203
55- Aynı yapıt, s: 225
56- M. S. ERPOLAT, s: 154
57- M. İLHAN, ilgili harita
Bu makale Araştırmacı yazar Sayın Hamza Aksüt’e ait olup /YOL Dergisininde yayınlanmıştır.