Arguvan türküleri resitatif şekilde (konuşurcasına) icra edilir. Bir insanın rahatlıkla söyleyebileceği ses sahasına sahiptir (Genellikle bir oktav ses sahası içinde). Yöresel sanatçılar uzun havayı seslendirirken; ezginin karar sesini, hem hafızaya yerleştirmek, hem ezgiyi insanlara duyurma amacıyla genizden n..ah ünlemiyle seslendirirler. Ezginin güçlü sesi 3.4. ve 5. derecelerdir. Karar sesine gelindiğinde ise gırtlakta çarpma şeklinde glisan da yaparak yeden sesini çarpma olarak belirtir ve karar sesine gelir (Aynı durum güçlü sesinde de görülür). Ezgiye 3.4.5. sesle başlayıp 6. sesi kuvvetli kullanarak ve bu sesin yarım ses daha tizini vibrato yaptırarak beşlisini belirtir. Söylenilen ezginin yapısına göre de diğer sesleri kullanır… Karar sesine giderken güçlüsünde sesi aynı perdede telleri aşağı yukarı hareket ettirerek sesin dalgalanmasını sağlar. Bu ezgiye ayrı bir tat verir. Çoğunlukla Hüseyni dizisi kullanılır. Ezgi içersinde; of, aman, derdi güzel, gurban olam, kölen olam, suna boylum, ben ölürüm, dağlar duman gibi katma sözcükler kullanılır. Yörede en yaygın olan bağlama sazı kullanılır ve bağlama düzeninde tezenesiz çalım şekli olan pençe ya da şelpe adı verilen teknikle icra edilir. Konular çoğunlukla; sevda, gurbet, ölüm, ayrılık, hasret, yoksulluktur.”
Arguvan ağzı uzun havalar; Çamşıhı ağzı ile çok yakın bir benzeşim gösterir. Yine Barak ağzı ile de benzeşim ve etkileşim görülür. Bu etkileşimlere ilgili bölümlerde değinilmiştir. Ancak, Arguvan yöresi ezgilerini sadece uzun hava olarak algılamak eksik bir açıklamadır. Çünkü, Arguvan ezgileri hem uzun hava hem de kırık hava olarak karşımıza çıkar. Deyişler, semahlar, duvazlar; deme-çevirme türküleri de Arguvan ezgileri içerisinde önemli bir yer tutmaktadır.
2002 yılı itibariyle, Arguvan yöresine ait 91 türkü TRT Repertuarında yer almıştır. Aynı zamanda birçok türkü de başka yöreler adına kayda geçirilmiştir. Dr. H. Basri Kılıç’ın belirttiği gibi, tespit edilenler Arguvan türkülerinin daha yüzde biri bile değildir. Yine de azımsanmayacak bir rakamdır. (100 uzun havanın 8’i Arguvan kaynaklıdır.)
Özetle, Anadolu halk türküleri içerisinde, Arguvan ezgilerinin önemli bir yeri ve katkısı vardır. Bu da hayatın bir parçası olarak türküleri yaşayan ve algılayan Arguvanlı için doğaldır. Arguvan ezgileri büyük ozanlardan da beslenmiştir. Pir Sultan Abdal, Karac’oğlan, Dadaloğlu, Kul Himmet, Emrah, Hatayi, Aşık Veli, Aşıki, Esiri, Derviş Muhammet, Aşık Hasan Hüseyin Orhan, Aşık Seyit Meftuni, Aşık Bektaş Kaymaz, Aşık Yoksuli ve daha birçok ozan Arguvan’da deyişleriyle, türküleriyle özümsenmiş, onların şiirlerinin dizelerinden etkileşimler doğmuş, bu da türkülerin gelenekselliği içerisinde zenginleşerek kuşaklara aktarılmıştır. Diğer yandan Kuyudere(Minayik), Ermişli(Germişi) köyleri bu konudaki geleneği yaşatmada önemli olmuştur.
Türkülerini yaşamının içersinden çıkarmış olan Arguvan ağzı türküler bir çok motifle bezenmiştir. Bu ezgilerde herkes kendinden mutlaka bir şeyler bulur. Arguvan türküleri bazen sevda, hasret, ayrılık yüklüdür. Bazen de acıların dertlerin dile getirildiği motiflerle haykırır bizlere… Bir bakarsınız tarlada ekin biçerken “Hon türküsü” olmuş, bir bakarsınız ot biçmede, harmanda, el taşında bulgur çekerken ezgiler akıvermiş Arguvan insanının gönlünden… Yaylaya doğru yollandığınızda sürüsünü otlatan çobanla karşılaşırsınız. O zaman da çobanın kavalından süzülen dertli, içli mi içli bir ezgi olmuştur…
Delikanlıları askere uğurlama törenlerinde bağlamanın telinde “Otuz üç gün oldu asker olalı/Ana ben ölürüm sen geleneçe” diye dile gelmiş; sevip de kavuşamayan delikanlının gönlünde “Yarin mendilinin ucunu yaktım/Tükettim ömrümü yoluna baktım” diye kara sevda olmuş çağıldıyor; gurbete çalışmaya giden Arguvanlının geride kalanlara yaktığı bir gurbet türküsü olmuş “Köyüm sana gurbet bana/Ara ki bulasın beni/Ben ağlarım yana yana/Ara ki bulasın beni” diyerek… Arguvan ezgileri form olarak ağıt şeklinde de ortaya çıkar ve der ki; “Sen de dut ki salacamın ucundan/Düğün bayram gibi savalar beni…”
İşte, Arguvan ağzı ezgiler, bir bakıma yaşamın kendisidir aslında…
HİKAYELERİYLE TÜRKÜLER
1.Ela Gözlüm Bu Yıl Bizim Ele Gel
Ela gözlüm bu yıl bizim ele gel
Bu sene de bizim elde eğlen yar
Akıtıp gözyaşın sır etme ey yar
Bu sene de Malatya’da eğlen yar
Yoksa git de Anteplerde eğlen yar
Çok özledim Arguvan’ın elini
Suna boylu Morhamam’ın gelini
Kimden soram İsaköy’ün yolunu
Bu sene de Karöyük’te eğlen yer
İster isen git Urfa’da eğlen yar
Arapgir’dir kazam Ulaşlı köyüm
Divriğ’yi unutmam akrabam soyum
Hasdek Saldek Amıran’dan geçeyim
Bu sene de Germişi’de eğlen yar
İster isen git Sivas’ta eğlen yar
Bilmem bana niye kahır etmişsin
Köle diye Yoksuli‘yi satmışsın
Duydum Almanya’ya niyet etmişsin
Gitme nolur Arguvan’da eğlen yar
Gitme nolur Türkiye’de eğlen yar
Aşık Yoksuli, yörede ozanlık geleneğini yaşatanlardandır. Özellikle Arguvan-Arapgir-Divriği yörelerinde eğlenmiş; Arguvan’ın hemen her köyünü gezmiş, gezdiği, doğduğu, evlendiği, yani yaşamını kazandığı yerleri bazı şiirlerinde dile getirmiştir. “Var mola?” bağlantılı türküsünde oldukça çok sayıda yer adına rastlanır:
Çok özledim Arguvan’ın elini
Suna boylu Morhamam’ın gelini
Kimden soram İsa köyün yolunu
Bu sene de Karöyük’te eğlen yar
Türkünüm bu dörtlüğündeki “Morhamamın gelini”, Yoksuli’nin sözünü ettiği eşi Zeynep’tir. Çünkü, Morhamam’da “Dutların Altı” denen yerde konakladıklarında evlendikleri belirtilir. Zeynep, 1960’lı yıllarda vefat etmiştir.
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s 101
2.Aşağıdan Gelir Omuz Omuza
Ağıt/türkünün Arguvan varyantının öyküsünü Eymir köyünden emekli öğretmen Hüseyin Sayın şöyle anlatır:
Olay, 1952 senesi Temmuz ayı, ekin biçme mevsiminde olmuştur. Olayın yeri, Arguvan’a bağlı 11 kilometre uzaklıktaki Kızık köyüdür. Kızık ve çevre köylerde Kurban Bayramı’ndan bir gün önce/Arife günü akşamı, halk söyleşiyle “Arifeyi Kovalama/Bayram karşılama eğlentisi yapılır. Bu nedenle kırma tüfekle havaya ateş edenler, tabanca sıkanlar olur. Aynı gün akşam olayda yaşamını yitiren kişi ekin biçmeden gelip, köyün çeşmesinin yanındaki evin duvarına yaslanmıştır. O sırada Hüsgülü ve Hıdır Hocanın ellerinde tabanca bulunmaktadır. Hüsgülü tabancayı ateşleyemeyince Hoca elinden tabancayı alır, ağzını yere tutarak ateş etmek ister. Tabancada kalan mermi ateş alır ve duvara yaslanmış olan yorgun Hıdır’ın (Aligüttüğün Hıdır) sol tarafından/kalbinden içeri girer kurşun. Bir süre sonra da orada ölür. Otopsi yapılır ve kurşun çıkarılır. Olaydan sonra orada bir kırgınlık başlar. Meseleyi kapatmak için Hıdır Hocanın kızını, vefat eden Hıdır’ın oğlu Mustafa’ya verirler. Ortalık yumuşar ve mesele böylece kapanır. Çevrenin tanınmış halk şairlerinden Eymirli Aşık Bektaş Kaymaz bu olay ve çevredeki benzeri olaylardan esinlenerek ağıt yakıp söylemiştir.
Aşık Bektaş’ın söylediği dörtlükler şunlardır:
Aşağıdan gelir omuz omuza
Çiğdem de karışmış güle nergize
Benden selam olsun o vefasıza
Küğre bayramınız karalı geldi
Yorgun argın geldim orak biçmeden
Köyün çeşmesinden bir su içmeden
Yağlı kurşun gitmez ciğer deşmeden
Küğre bayramınız karalı geldi
Çağıla yaslandım cigaram içem
Yağlı kuşun gelir nereye kaçam
Kanadım yoktur ki havaya uçam
Küğre bayramınız karalı geldi
Çekin kıratımı gidelim hana
Söyleyin kirveme küsmesin bana
Bir bayram gününü çok gördü bana
Küğre bayramınız karalı geldi
Başımda ağlaşır gelinler kızlar
Sağ yanım ellemen sol yanım sızlar
Küğrem mapushane yolunu gözler
Küğre bayramınız karalı geldi
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s 367-368
3.Sultan Türküsü
Bağlarına vardım bağlar bozulmuş
Jandarmalar karakola dizilmiş
Sultan bizim evrak nice yazılmış
Sultan’ım Sultan’ım ela Sultan’ım
Bağlarına vardım armutlu dutlu
Sultanın giydiği gareli kutnu
Mahkemeye girdim kalbim umutlu
Ver elini burdan gidek aslanım
Her bayramda giyer fistanı kare
Sen beni düşürdün tükenmez zara
Ancak bu işleri dayın uğara
Sultan’ım Sultan’ım ela Sultan’ım
İki genç birbirine sevdalıdır. Ancak Sultan kızın babası istemeye gelenleri hep geri çevirmektedir. Bakarlar ki bu iş razılıkla olmayacak, iki genç sözleşirler ve kaçarlar. Sultan’ın yaşı küçük olduğundan ailesi şikayetçi olur ve geri alır İş artık mahkemeye düşmüştür. Genç, “Allah vere mahkemede doğru ifade vere” diye kaygılarını; bozulan aile ilişkilerinin de ancak Sultan’ın dayısı tarafından onarılabileceğini türküyle dile getirir.
Sultan hala yaşamakta olup, 80 yaşlarında, eşi ile mutlu bir beraberlikleri vardır.
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s 368
4.Etek Sarı Sen Etekten Sarısın
Aşık, hercai gönüllüdür. Bir gün genç bir kadın görür. Gelinin tülbentinin altından çıkan ve savrulan saçlarının da giydiği eteğin rengi de sarı; teni Beydağı’nın karı gibi beyazdır. O bir “Deste başı”dır. Yiğit sevince işte böyle deste başı sevmeli!…
Hasa bezinden, kolları düğmeli gömleğini onun için giyer, atıyla onu görmek için pınarın başına gider. Konuşmak ister, olmaz. Onunla konuşmayan/konuşamayan gelin de dolu dolu döker gözlerinden. O, başkasının yaridir.Seven, ama kavuşamayan aşık duygu, düşünce ve hayallerini türküye dökerek dile getirir. Yöre motifleri ile süslediği hasretini dile getiren türküsünü yine yöre ezgisiyle çalıp söyler. “Seni benden beni senden eyleyen/Ölmeye de mezar mezar dolana” diyerek de beddua eder…
Etek sarı sen etekten sarısın
Kurban olam Beydağı’nın karısın
Sordum o güzele kimin yarısın
Ben sormadan dolu gibi döküyü
Bir gömlek almıştım hasa bezinden
Alem düşman oldu senin yüzünden
Git sevdiğim sağlığınan gelirsem
Yar kör olam öpeceğim gözünden
Bir gömlek almıştım kolu düğmeli
İnsan sevdiğine boyun eğmeli
Sevince de deste başı sevmeli
Kurban olam Arguvan’lı geline
Sallanarak gelin indi pınara
Lütfeyle ki gelin atım sulana
Seni benden beni senden eyleyen
Ölmeye de mezar mezar dolana
Üçüncü dörtlüğün son iki dizesi “Deli(soyha) gönlüm çirkine bel bağlama/Sevdiğim yar Malatya’yı (Arguvanı) değmeli” biçiminde de yinelenerek söylenir.
Seni benden beni senden eyleyen
Ölmeye de mezar mezar dolana
Üçüncü dörtlüğün son iki dizesi “Deli(soyha) gönlüm çirkine bel bağlama/Sevdiğim yar Malatya’yı (Arguvanı) değmeli” biçiminde de yinelenerek söylenir.
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s 370
5.Yayladan Gel Kömür Gözlüm Yayladan
Karabel, Arguvan’ın Şotik köyüne yakın, Sivas’ın Divriği ilçesine bağlı bir yerleşim yeridir. Burayla ilgili olarak 70-80 yıl kadar öncesine uzanan bir öykü anlatılır:
Bir ailenin 12 yaşlarında bir oğlu vardır. Anası yaşlıdır ve evin işlerini çekip çevirecek birine ihtiyaçları vardır. Yakın-karşı köyden akrabalarından birinin kızını oğlana alırlar. Ancak, oğlan daha oyun yaşındadır, evli olduğundan sanki de habersizdir. Çevredekiler; “Küçük bir çocuğun karısı” ya da “Sen mi çocuğun kocasısın, çocuk mu senin kocan?” diye alay ederler. Gelin bu duruma çok içerlenir, derdini de kimseyle paylaşamaz. Durumu, yazgısı olarak görerek kabullenmeye çalışır.
Olay üzerine tükünün yöreden dışarıya yayılması, türküyü dinleyen Arapgir’de berberlik yapan Mustafa’nın birçok ortamda söylemesi ile olmuştur, anlatısı vardır.
Konuyla ilgili olarak A.Seydi ADIGÜZEL’in anlatımı şöyledir:
“Yörede bir kızı varlıklı bir ailenin 13-14 yaşlarındaki oğluna vrirler. Kız oğlandan büyüktür ve başkasını sevmektedir; ancak, sevdiğine vermezler. Türkü, yaylada kızın ağzından Kürtçe olarak söylenmiştir. “Karabekir eline” biçiminde söyleyenler vardır. “Karabelin eli” ya da “Karabelin Düzü” olmalıdır. Burada geçen “hoca” da “eğitmen” anlamındadır.
Adıgüzel, türküyü 1968 yılında Arapgir’de Berber Süleyman’dan aldığını, Türkçeye çevirerek müzik düzenlemesini yaptığını da ekler.
Türkü, yörede halk tarafından benimsenip söylenmiş, Battal KÜPELİ, Songül IŞIK, Kerem ALTINER, Cengiz ÖZKAN gibi birçok sanatçı tarafından okunmuş; dizelerinde-dörtlüklerinde farklılıklar göstererek kuşaktan kuşağa aktarılmıştır.
I.
Gelin oldum Karabel’in eline
Yedi bayram kına yakmam elime
Gurban olam çiğdem gibi geline
Yayladan gel kömür gözlüm yayladan
Önüme koydular bir çift suyudu
Çocuk geldi kucağımda uyudu
Baba bana edeceğin bu muydu
Yayladan gel kömür gözlüm yayladan
Senin baban karşı köyün hocası
Çok peşime düştü genci kocası
Bana derler şu çocuğun kocası
Yayladan gel kömür gözlüm yayladan
II.
Gelin oldun Garabel’in eline
Yedi bayram kına yakma elime
Gurban olam senin gibi geline
Yayladan gel kömür gözlüm yayladan
Senin baban karşı köyün hocası
Çok peşime düştü genci kocası
Bana derler şu kötünün kocası
Yayladan gelk kömür gözlüm yayladan
Ne kadar methetsem o kadar güzel
Top bürür saçını gözünü süzer
Mıskalar yaptıram değmesin nazar
Yayladan gel kömür gözlüm yayladan
III.
Ben de gelin oldum Garabel’in eline
Yedi bayram kına yakmam elime
Gurban olam güççük gibi geline
Yayladan gel kömür gözlüm yayladan
Gurban olam güççük gibi geline
Yayladan gel kömür gözlüm yayladan
Altıma serdiler minderden döşek
Kucağıma koydular ufak bir uşak
Küskün değilim ki gülek barışak
Yayladan gel suna boylum yayladan Küskün değilim ki gülek barışak
Yayladan gel suna boylum yayladan
Sabahınan oğlan gider guzuya
Dişleriynen ekmek doğrar tazıya
Adını sorarsan adı Şaziye
Yayladan gel suna boylum yayladan
Adını sorarsan adı şaziye
Yayladan gel kömür gözlüm yayladan
Ocağa koyduğum dünkü suyudu
Şahin geldi kucağımda uyudu
Aman allah bana yapacağın bu muydu
Yayladan gel suna boylum yayladan
Aman Allah bana yapacağın bumuydu
Yayladan gel kömür gözlüm yayladan
Karşı köyde köyümüzün hocası
Başıma toplandı genci kocası
Dizime vurdum da gerdah gecesi
Yayladan gel kömür gözlüm yayladan
Konuyla ilgili türkü metinlerinde anlatılan öyküyle örtüşen dizeler-dörtlükler olduğu gibi, ayrılan dizeler de bulunmakta.
I. metinde “Gelin oldum” söylemi ile türkünün gelin tarafından yakıldığı akla geliyor. Hemen üçüncü dörtlükte “Çok peşime düştü genci kocası/Bana derler şu çocuğun kocası” dizeleri var. Burada bir çelişki varmış gibi görünüyor. İlk akla gelen, gelinin de küçük yaşta olması. Bununla birlikte çevredekilerin, “Bu çocuk mu senin kocan, yoksa sen mi çocuğun kocasısın?” diye alay etmeleri ve “Çok peşime düştü genci kocası” dizeleri kızın daha önce taliplilerinin de çok olduğunu gösterir.
II. metin, Muharrem TEMİZ tarafından Kerem ALTINER’den derlenmiş, 2001 yılında Muharrem TEMİZ ve Cengiz ÖZKAN’ın birlikte yaptıkları “Yare Dokunma” adlı kasete Cengiz ÖZKAN tarafından okunmuştur. Bu metne göre düşünürsek; gelin-kızın evlenmesinin ardından onu seven, ancak başkasıyla evlenmek zorunda kalan bir genç tarafından yakıldığı düşünülebilir:
“Gelin oldun Karabel’in eline” dizesiyle başlayan dörtlükte kızın başka bir yere gelin gittiği anlaşılır. Diğer yandan, “Bana derler şu kötünün kocası” söylemi ile gencin “kötüye düştüğünü”, bunun alay konusu olduğunu dile getirdiği akla geliyor. “Ne kadar methetsem o kadar güzel” ile de sevdasını yeniden dile getirmesi açısından türkünün bir genç tarafından yakıldığı olasılığını güçlendiriyor.
III. metin, Aşık Çobani tarafından 1970’lerin sonlarında kasete okunmuştur (3. Özel Kaset, Özgüler kasetçilik-Malatya). Bu metin, I. Metinde öykülenenlerle benzerlik olmasının yanında, oldukça ayrıntılıdır. İkinci dörtlükte, “Altıma serdiler minderden döşek/Kucağıma koydular ufak bir uşak/Küskün değilim ki gülek barışak”; üçüncü dörtlükte, “Sabahınan oğlan gider guzuya/Dişiyinen ekmek doğrar tazıya/Adını sorarsan adı Şaziye”; dördüncü dörtlükte, “Ocağa koyduğun dünkü su muydu/Şahin geldi kucağımda uyudu” dizeleri birçok konuda bilgi verir;
1. Gelinin kocası fiziksel olarak ve yaşça küçüktür.
2. Gelinin adı Şaziye’dir.
3. Oğlanın adı Şahin’dir.
4. Oğlan, evliliği bir çocuk oyunu gibi sanmaktadır.
5. Gelin daha evliliğinin ilk gününde pişmandır.
Bütün bunlardan anlaşılıyor ki, aralarında oldukça yaş farkı bulunmaktadır. Bu durum çevrede yadırganmış, alay konusu olmuş; geleneksel kültür içerisinde büyük bir sevinç, töresel kutlamanın simgesi olarak adlandırma yönüyle anlam yüklenmiş olan “düğünde, bayramda ele kına yakma” geleneği yönüyle, “yedi bayram kına yakma/yakmam” denilirken olayın kişileri derinden etkilediği-yas tutma biçimine dönüştüğünü bize açıklamaktadır.
Sonuç olarak; türkünün öyküsü bir önemli mesajı dizelerde vermiştir. Evlilik kurumu, bir evcilik oyunu olamaz; dengi dengine ve seven de sevene verilmelidir. Bu değerlendirme, türkünün topluma mesaj aktarma bakımından önemini açıkça ortaya koymaktadır.
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s 370-373
6. Göldağı’nda Kuşlar Figana Başlar(Battal’ın Ağıdı)
Göldağı’nda kuşlar figana başlar
Öleneçe yüzüm gülmez gardaşlar
Battal’ın yatağı mağralar taşlar
Hanemi perişan bu dert çekilmez
Serin olur Göldağı’nda havalar
Jandarmalar çobanları kovalar
Harap oldu kurduğumuz yuvalar
Hanemiz perişan bu dert çekilmez
Bahçelerde soldu gonca gülümüz
Göçtü getti gelinimiz kızımız
Haram oldu kaymağımız balımı
Hanemiz perişan bu dert çekilmez
Bu işlerde yoktur bizim suçumuz
Simsiyahken beyazladı saçımız
Yüklen gitsin artık buradan göçümüz
Hanemiz perişan bu dert çekilmez
Arguvan’ın Alhasuşağı köyünün Kerolar mezrasından olan Battal’ın adam vurma zanlısı ve firari olduğu için uzun süre dağlarda gezmesi ve 16 Ağustos 1965 tarihinde çatışmada yaralanarak ölümü üzerine Arguvan’ın Eymir köyünden Aşık Bektaş’ın destan yazdığı söylenir.
Bir gazete haberine göre; “İki kişinin katili olup 1951’den beri firari olan Battal Turgut, 16.08.1965’ de gece bastırılıp müsaderede aldığı yaradan ölmüştür. Battal’ın kardeşi ve yöre halkından Mustafa Gürer’in anlatımlarına göre; onun adam öldürmesi, firarı, vuruluşu tam netlik oluşturmasa da şu seyri izlemiştir.
Battal, Malatya’da oturmaktadır. Bilinmeyen bir nedenle eşini vurur ve dağlara çıkar. Arguvan’ın Göldağları ve Ayranca Dağları yörelerini kendine mekan tutar. Durum böyleyken, Battal’ın ağabeyi Abdullah ile Düzovalı Kemal’in arası bir konudan dolayı açıktır. Battal’ın dağda oluşu karşı tarafın çekinmesine yolaçar. Bu kırgınlığı çözmek için Başikan (Birimuşağı) köyünde toplanırlar. Battal’ı da toplantıya çağırırlar. Köyde toplantı halindeyken müfreze evi basar, çatışma çıkar, Kemal vurulur. Battal karanlıktan yararlanarak kaçar, epey bir zaman daha firari gezer. Bir gün Galınharmanı denen yerde gizlenirken müfreze yerini haber alır ve çıkan çatışmada yaralanır, sonra da ölür.
Aradan bir süre geçer, Battal’ın ağabeyi Abdullah kardeşinin yerini müfrezeye haber verdiğinden kuşkulandığı kişiyi arapgir’e giderken atının üstünde Havut Gediği denilen yerde vurur ve kaçar. Ancak, eniştesi Mehmet Ali’yi katil zanlısı olarak içeri alırlar…
1969 yılında Hekimhan’ın Başkavak köyünden Aşık Vahap ALKAN tarafından plağa, daha sonraki yıllarda hem Hacı Engüzel, hem de Erhan Yılmaz tarafından kasete okunan destanın metinlerinde farklılıklar görülür. Hacı Engüzel’in okuduğu metindeki “Sabahtan duydum ki bir haber gelmiş”, “Anama söyleyin damda yatmasın” dizeleriyle başlayan dörtlükler ve 6. dörtlük Erhan Yılmaz’ın okuduğunda yer almaz. Erhan Yılmaz’ın okuduğu metnin son dörtlüğü ise Hacı Engüzel’in okuduğunda yer almaz. Öyle ya da böyle, destanların olayı tam olarak öykülemediği gerçeği ile karşılaşıyoruz. Çünkü, anlatımlarla destan metinleri örtüşmüyor. Destanın eksik olduğu, bazı dörtlüklerin sonradan eklendiği, yıllar önce kapanmış bir yaranın deşilmek istenmeyişi aklımıza geliyor. Bu nedenle de olayın ayrıntılarına, kahramanlarına fazla yer vermeyi uygun bulmuyoruz.
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s 373-374
7.Otuz Üç Gün Oldu Asker Olalı
Otuz üç gün oldu asker olalı
Ana ben ölürüm sen geleneçe
Var mı benim gibi bahtı karalı
Baba ben ölürüm sen geleneçe
Birliğim Kütahya rütbem piyade
Hastalar içinde derdim ziyade
Bu nasıl ölümdü bu nasıl vade
Gardaş ben ölürüm sen geleneçe
Eskişehir derler gaziler yurdu
Küçük yaşta aldım bu zalım derdi
Şu gurbet ellerde ömrüm çürüdü
Bacı ben ölürüm sen geleneçe
“Arguvan’ın Çavuş Köyünden Çoklam lakabıyla anılan Bektaş Gülbaş’ın oğlu Hürşehit, Eskişehir’de piyade birliğinde askerlik yaparken küçük yaşta yakalandığı hastalıktan dolayı askeri hastaneye yatırılır. 21 Ağustos 1961 tarihinde ameliyata alınır, kısa bir süre sonra ameliyat masasında vefat eder. Mezarı Eskişehir’dedir.”
Bu olay üzerine Aşık Bektaş Kaymaz Ağıt yakar. Ağıt, yıllar sonra(1975) Aşık Çobani tarafından kasete okunur. Türkünün üçüncü dörtlüğünün 3. dizesini “Pötürgeli Salih telgraf vurdu”, biçiminde okuyan sanatçılar da vardır. Salih’in, Hürşehit’in askerlik arkadaşı olduğu söylenir.
Arguvan yöresinde gençler askere uğurlanırken söylenen türkülerin başında bu türkü gelir. Ağıttan çok bir asker uğurlama türküsü özelliğini kazanmıştır.
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s 377
8.İki Gardaş Bir Tabuta Koydular
Ölümler acısı olur mu böyle
İki tabut bir mezara koydular
Turan’ın muradı Emek Zekine
İki gardaş bir mezara koydular
Hüseyin der Fatma ne oldu
Kırşehir yolunda uykuya daldı
Turan der gardaş hayat son buldu
İki gardaş bir mezara koydular
Dört göz bekler eşi yanına gelsin
Cenazeler geldi Yusuf ne bilsin
Gözü yaşlı Fatma ağlasın gülsün
İki gardaş bir mezara koydular
Zehir oldu Almanya’nın parası
Kırık kemikleri derin yarası
Zekine ağlama yoktur çaresi
İki tabut bir mezara koydular
Sülmenli yukarı bir de aşağı
Gözyaşı akıttı Göçeruşağı
Acılar acısı doktor bıçağı
İki gardaş bir mezara koydular
Yazı yazman mezarımın taşına
Neler geldi kalanların başına
Anam ağlar gelin gider işine
İki gardaş bir mezara koydular
Çobani’mden Allah rahmet eylesin
Ehmalkarlık kader buna neylersin
Öldüğümü dostlarıma söyleyin
İki gardaş bir mezara koydular
Yusuf Genç ve kardeşi, Atma aşiretinin Göçeruşağı köyünden göç ederek Yukarı Sülmenli köyüne yerleşirler. Toprakları olmadığı gibi yoksullardır da… Burada çobanlık yaparak geçimlerini sağlarlar. Yusuf’un çocuklarından Hüseyin Almanya’ya gider. Turan ise Malatya’da Ziraat Okulunda okuyarak ziraat teknisyeni olur. ….. yılı yazında Hüseyin askerde olan Turan’a haber salar ve izin zamanlarını denk getirirler. Hüseyin, yanında hanımı taksiyle gelir, Trakya tarafında asker olan Turan’ı da arabasına alarak Malatya’ya yollanırlar. Kırşehir’in Mucur yöresinde taksi bir tırın altına girer. Hüseyin ve Turan tanınamayacak derecede kazadan etkilenerek vefat ederler. Hüseyin’in hanımı yaralı kurtulur. Cenazeler sabaha doğru köye getirilir. Cenazelerin geldiğini duyanlar ve bir çok yakın köylüler birikirler. Bu iki genç, köyde ve çevrede davranışlarıyla takdir edilen sevilen kişilerdir. Oldukça kalabalık bir toplulukla yan yana kazılmış mezarlara defnedilirler. Mezarları yapılır ve mezarlıkta görkemli görünmektedir. Yine Atma Aşiretinden olup buraya yerleşmiş olan Aşık Çobani olay üzerine bu ağıtı yakar.
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s 377
9.Dağlar Seni Delik Delik Delerim
Türkü; “Yöresi: Sivas/Kangal, KK: Muhlis Akarsu, Derleyen: Nida Tüfekçi, Notaya Alan: Nida Tüfekçi, No: 21–28” künyesi ile TRT repertuarına kayıtlıdır. Uzan hava olarak da NecatiCoşkun’dan derlenmiş olup, Malatya adına kayıtlıdır. Malatya’da daha çok Arguvan, Hekimhan, Arapgir ve Doğanşehir yörelerinde bilinmekte ve söylenmektedir. Diğer yandan, Malatya ili Doğanşehir ilçesi Polat kasabası yöresinde 1927 yılından beri söylendiğini ve öyküsü olduğunu öğreniyoruz. Öykü şöyle:
Hüsne ile Eşöğ (Kara Eşe) adlı iki bacı Polat’ın Dervent Dağı eteklerine mermerik (mantar) toplamaya giderler. Nişanlısı ince hastalıktan ölmüş olan Kara Eşöğ dertlidir. Bacısı da onun derdine üzülmektedir. İçindeki yara acısını dağlarla paylaşmak isteyen Eşöğ, dağları da sessiz bulunca başlar derdini dökmeye. Bu sırada köyün çobanı onların sesini duyarak dinler ve sürüyü önüne kattığı gibi ovaya getirir. Sürünün zamansız geldiğini gören çevre halkı telaşlanır, sebebini sorunca da türkünün son sözlerini duyan çobandan şu cevabı alırlar: “Hüsne ile Eşöğ dağları delik delik edip yakıyorlar, ben de sizin sürünüzü kurtardım…” (A.Vahap Kaygusuz-Metin Günaydın: Doğanşehir İlçesi, Fatih Matb. İstanbul 1986, s. 61-62
Dağlar seni delik delik delerim
Halbur alır toprağını elerim
O yar koyun olsa ben de kuzusu
Ardı sıra meler meler giderim
Dağlar senin yükseğine çıkarım
Çıkarım da enginine bakarım
Eğer dağlar dediceğim olursa
Sana lale ile sümbül takarım
Eğer dağlar dediceğim olmazsa
Seni vurur ataşıma yakarım
Dağlar senin ne karanlık ardın var
Lale sümbül boynun eğmiş derdin var
El âlemin vatanı var yurdu var
Benim yurtsuz kalışıma ne deyim
Necati Coşkun’dan derlenen uzun havanın, bu türküdeki birinci ve üçüncü dörtlüklerin aynısı olduğunu görüyoruz. Kadınların söylediği ağıtın da uzun hava ezgisinde olduğunu sanıyoruz.
Âşık Yoksuli, aynı türküyü biraz değişik bir biçimde kasete okumuştur:
Dağlar seni delik delik delerim
Kalbur alır toprağını elerim
Sen bir kara koyun ben de bir kuzu
Sen döndükçe arkan sıra melerim
Dağlar senin ne karanlık ardın var
Mor menekşe boynun eğmiş derdin var
El âlemin vatanı var yurdu var
Benim yurtsuz kalışıma ne deyim
Malatya da fakırların yurdudur
Benim derdim yetimlerin derdidir
Alamanya yedi dağın ardıdır
Gurbet elde kalışıma ne deyim
Bu türküde, “Alamanya yedi dağın ardıdır” dizesiyle Almanya motifinin yer aldığını görüyoruz. Bu nedenle Âşık Yoksuli’nin benzek yaptığını sanıyoruz. Bütün bunlar da türkünün yöremizde bilinmesinin-benimsenmesinin önemli kanıtlarındandır. (Aşık Yoksuli: Dil Yarası Kaseti, A/3)
10. Gönül Arz Eyledi Kendi Hanemden
Gönül arz eyledi kendi hanemden
Gönül kalk gidelim Hüseyn’e doğru
Hüseyn’e gitmeye niyet eyledim
Gönül kalk gidelim Hüseyn’e doğru
Gemiye varınca handa yatalım
Gamı gaseveti orda atalım
Bir gerçeğin eteğinden tutalım
Gönül kalk gidelim Hüseyn’e doğru
Gemiyi geçince Harput Ovası
Bir konak yaptırmış beyler ağası
İçerimden çıkmaz şahın havası
Gönül kalk gidelim Hüseyn’e doğru
Yakındır Harput’un köyleri yakın
Şu deveboynunu aşmaya bakın
Yamandır Kırcı’nın kurdundan sakın
Gönül kalk gidelim Hüseyn’e doğru
Dujik Baba derler yolun sağında
Yolumuz uğradı Burhan Dağında
Ergani’den Diyarbakır eline
Gönül kalk gidelim Hüseyn’e doğru
Yüksek olur Diyarbakır kalesi
Zaza’dır şenliği sıcak havası
Yürü ki Mardin’den haber alası
Gönül kalk gidelim Hüseyn’e doğru
Mardin’den aşağı Musul’un düzü
Dostlar himmet edin eğlemen bizi
Celal Abbas’a da sürelim yüzü
Gönül kalk gidelim Hüseyn’e doğru
Kerkük’ün şehrinde garip eğlenir
Âşık olan aşk oduna dağlanır
Zeynel Abidin’de işler bağlanır
Gönül kalk gidelim Hüseyn’e doğru
Elif taç bağlanıp kemer kuşanmak
Yas-ı matem günü kara bağlamak
Bir niyetim Şah Necef’e uğramak
Gönül kalk gidelim Hüseyn’e doğru
Şu Bağdat’ın şehirine varalım
Erenlerin divanına duralım
Mazlum Hüseyin’e yüzler sürelim
Gönül kalk gidelim Hüseyn’e doğru
Kul Mustafa’m bunu böyle söyledi
Yaktı ciğerini püryan eyledi
Hüseyn’e gitmeye niyet eyledi
Gönül kalk gidelim Hüseyn’e doğru
Arguvan İsa köyde yaşamış olan Avşaroğlu Kul Mustafa, bir gece rüyasında Hz. Hüseyin’i görür.( KK: M. ERCAN; 86 Yaşında, çiftçi, D: H. ŞAHİN, DT: 8.11.1991, KK anlatımı; “Ekin tarlasında dinlenme anında yarı uykulu bir durumda iken rüya gördüğü”biçimindedir.)
Rüyasında Hz. Hüseyin kendisini çağırmıştır. Bunu eşine nakleder: “Beni İmam Hüseyin çağırdı ben ona gideceğim” der ve yol hazırlığına başlar.
“Gönül arz eyledi kendi hanemden/Gönül kalk gidelim Hüseyin’e doğru” diyerek yola koyulur. Fırat Nehrini takip eder, Kömürhan denilen yer civarında gemiye binerek karşıya geçer. Yolculuğunu Elazığ, Diyarbakır, Mardin, güzergâhında sürdürür. Deyişinde, her geçtiği yeri belirtir. Uzun bir yolculuktan sonra Irak topraklarına ulaşır. Orada çalışan görevlilerden birinin rüyasına girer. Yetkili olan bu görevli yanında çalışanlara rüyasını nakleder ve ekler: “Bir yolcu gelecek o geldiğinde hiç bir zorluk çıkarmayın, sorgu-sual etmeyin. O, Kerbela’ya, İmam Hüseyin’e gitmektedir…” Kul Mustafa Irak topraklarına girdiğinde hiç bir zorlukla karşılaşmadan yoluna devam eder. Musul, Celal Abbas’ın Türbesi, Hz. Ali’nin türbesi (Necef’tedir) ve Bağdat’a uğrar. Kerbela’ya vararak İmam Hüseyin’in türbesini ziyaret eder. Aynı yoldan geriye döner…
İşte bu yolculuk Kul Mustafa’nın demesinin konusunu oluşturur. Bu demenin yıllar sonra Baskil’in Tabanbükü (Şeyh Hasan) köyünden Teslim Dede tarafından okunduğu ve yayıldığı bilinir. Aynı köyden Teslim Budak 1977 yılında deyişten üç dörtlüğü kasete okumuştur. (T. BUDAK: 2. Özel Kaset, Umut Plak 1977)
Yine, Erhan Yılmaz tarafından da iki kez kasete okunmuştur.( E. YILMAZ: 2.Özel Kaset, Özgüler Kasetçilik, Malatya)
Teslim Budak seksenli yıllarda türküyü yeniden kasete okumuş, İzzet Altınmeşe de bunun ezgisine benzer bir ezgiyle aşağıdaki türküyü okumuştur:
Şu Fırat’ın suyu akar serindir
Yârimi götürdü kanlı zalimdir
Daha gün görmemiş taze gelindir
Söyletmeyin beni yaram derindir
Kömürhan köprüsü Harput’a bakar
Zalım Fırat gelmiş ocaklar yıkar
Ahbaplarım gelmiş ağıtlar yakar
Söyletmeyin beni yaram derindir
Türküyü, 1996 yılında Erkan Oğur da okumuştur. Söz-müzik: İzzet Altınmeşe, Düzenleme: Erkan Oğur olarak belirtmiştir.( E. OĞUR: “Eşkıya” BMG Müzik A.Ş. İstanbul 1996: A/1 (Fırat Ağıtı)
Ayrıca, birçok sanatçı da radyo ve televizyon programlarında okudular.
Baskil’in Tabanbükü köyünden Mustafa Tosun, türkünün öyküsünü anlatır ve şairinin de kendisi olduğunu öne sürer. Anlatımına göre; Korucuk köyünde Nazlı adlı bir gelin Fırat’a su almaya iner ve sulara kapılır. İki gün sonra Kömürhan Köprüsü’nün altında bulunur cenazesi. Getirirler, kocası üzerine kapanır, anası saçlarını yolar, ağıtlar yakılır. “Babam bu olayı anlattıktan sonra Nazlı gelinin öyküsünü kaleme aldım. Yani Fırat türküsünün sözü, müziği benim… Nazlı gelinin cenazesi bulunduktan sonra kocasının ağzından dökülen şu dörtlükleri ben ağıt haline getirmiştim, eksik söyleniyor…” der.
Şu Fırat’ın suyu akar serindir.
Yârimi götürdü kanlı zalımdır
Daha gün görmemiş taze gelindir
Söyletmeyin dostlar yaram derindir.
Âşık olurudum olsaydı sazım
Ağla anam ağla bülbül avazlım
Sulara gömüldü sevgili nazlım
Söyletmeyin dostlar yaram derindir
Kömürhan köprüsü Harput’a bakar
Zalım Fırat gelmiş ocaklar yıkar
Toplanmış dostlarım ağıtlar yakar
Söyletmeyin dostlar yaram derindir”
Mustafa Tosun, Fikret Otyam’ın “Oy Fırat Asi Fırat” kitabı ile bu kitapta yer alan Fırat ağıtlarından da söz eder. Türküyü okuyan İzzet Altınmeşe’yle tartışabileceğini, türkünün Diyarbakır ya da Urfa türküsü olmadığını, Malatya türküsü olduğunu belirtir. (HAMLE GAZETESİ: Malatya Festival Eki, Temmuz 2000.)
Bazı araştırmacılar ve konuyla ilgilenen kişiler, türküdeki “Harput”un “Halpuz” olması gerektiğini öne sürerler. ki; bu konuya yeni bir boyut kazandırmaktadır. Şimdilik buna net bir açıklama getiremiyoruz. Araştırmacı Kazım Tatar’ın ileri sürdüğü bu bakış üzerinde daha kapsamlı bir araştırma yapılması gerektiğini düşünüyoruz.
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s.374- 376
11.Yaralandım
Hekimhan’ın Ballıkaya köyünden Astsubay Ali Yıldırım Ankara’da görevli olup bir yıllık evli ve bir de çocukları vardır. Eşi Naciye ev hanımıdır. Ali Yıldırım, Bir görev anında trafik kazası geçirerek vefat eder. Beş aylık biricik yavruları hem anadan öksüz, hem babadan yetim kalır. Başkavak köyünden Âşık Vahap Alkan bunun üzerine ağıt yakar.
Kanlar fışkırır yüzüme
Yaralandım yaralandım
Ebedi hasret kuzuma
Yaralandım yaralandım
Olmaz olsun böyle yazım
Ben üzüldüm yüzüm yüzüm
Ağlasana iki gözüm
Yaralandım yaralandım
Çok küçük beş aylık kuzum
Ölmek farzı boynumuzun
Benim dul kalmak mı yazım
Yaralandım yaralandım
Doktor su ver yandı canım
Bak yaramdan akan kanım
Dul koyduğum taze hanım
Yaralandım yaralandım
Öldükten sonra ne gerek
Ecel bir dost yüzü görek
Böyle molur Karadirek
Yaralandım yaralandım
Vahap ağlar eller güler
Neler çektim neler neler
Sinem koyun olmuş meler
Yaralandım yaralandım
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s.378
12.Otuz Üç Gün Oldu Asker Olalı
Otuz üç gün oldu asker olalı
Ana ben ölürüm sen geleneçe
Var mı benim gibi bahtı karalı
Baba ben ölürüm sen geleneçe
Birliğim Kütahya rütbem piyade
Hastalar içinde derdim ziyade
Bu nasıl ölümdü bu nasıl vade
Gardaş ben ölürüm sen geleneçe
Eskişehir derler gaziler yurdu
Küçük yaşta aldım bu zalım derdi
Şu gurbet ellerde ömrüm çürüdü
Bacı ben ölürüm sen geleneçe
“Arguvan’ın Çavuş Köyünden Çoklam lakabıyla anılan Bektaş Gülbaş’ın oğlu Hürşehit, Eskişehir’de piyade birliğinde askerlik yaparken küçük yaşta yakalandığı hastalıktan dolayı askeri hastaneye yatırılır. 21 Ağustos 1961 tarihinde ameliyata alınır, kısa bir süre sonra ameliyat masasında vefat eder. Mezarı Eskişehir’dedir.”( Kemal GÜLBAŞ: 1938, Arguvan, Çavuş Köyü, Malatya, DT: 16.08.1997, DY: Arguvan (Urunun Düz).
Bu olay üzerine Âşık Bektaş Kaymaz Ağıt yakar. Ağıt, yıllar sonra (1975) Âşık Çobani tarafından kasete okunur. Türkünün üçüncü dörtlüğünün 3. dizesini “Pötürgeli Salih telgraf vurdu”, biçiminde okuyan sanatçılar da vardır.(Salih’in, Hürşehit’in askerlik arkadaşı olduğu söylenir.
Arguvan yöresinde gençler askere uğurlanırken söylenen türkülerin başında bu türkü gelir. Ağıttan çok bir asker uğurlama türküsü özelliğini kazanmıştır.
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s.377
13. İki Gardaş Bir Tabuta Koydular
Yusuf Genç ve kardeşi, Atma aşiretinin Göçeruşağı köyünden göç ederek Yukarı Sülmenli köyüne yerleşirler. Toprakları olmadığı gibi yoksullardır da… Burada çobanlık yaparak geçimlerini sağlarlar. Yusuf’un çocuklarından Hüseyin Almanya’ya gider. Turan ise Malatya’da Ziraat Okulunda okuyarak ziraat teknisyeni olur.
1973 yılı yazında Hüseyin askerde olan Turan’a haber salar ve izin zamanlarını denk getirirler. Hüseyin, yanında hanımı taksiyle gelir, Trakya tarafında asker olan Turan’ı da arabasına alarak Malatya’ya yollanırlar. Kırşehir’in Mucur yöresinde taksi bir tırın altına girer. Hüseyin ve Turan tanınamayacak derecede kazadan etkilenerek vefat ederler. Hüseyin’in hanımı yaralı kurtulur. Cenazeler sabaha doğru köye getirilir. Cenazelerin geldiğini duyanlar ve birçok yakın köylüler birikirler. Bu iki genç, köyde ve çevrede davranışlarıyla takdir edilen sevilen kişilerdir. Oldukça kalabalık bir toplulukla yan yana kazılmış mezarlara defnedilirler. Mezarları yapılır ve mezarlıkta görkemli görünmektedir. Yine Atma Aşiretinden olup buraya yerleşmiş olan Âşık Çobani olay üzerine bu ağıtı yakar.
Ölümler acısı olur mu böyle
İki tabut bir mezara koydular
Turan’ın muradı Emek Zekine
İki gardaş bir mezara koydular
Hüseyin der Fatma ne oldu
Kırşehir yolunda uykuya daldı
Turan der gardaş hayat son buldu
İki gardaş bir mezara koydular
Dört göz bekler eşi yanına gelsin
Cenazeler geldi Yusuf ne bilsin
Gözü yaşlı Fatma ağlasın gülsün
İki gardaş bir mezara koydular
Zehir oldu Almanya’nın parası
Kırık kemikleri derin yarası
Zekine ağlama yoktur çaresi
İki tabut bir mezara koydular
Sülmenli yukarı bir de aşağı
Gözyaşı akıttı Göçeruşağı
Acılar acısı doktor bıçağı
İki gardaş bir mezara koydular
Yazı yazman mezarımın taşına
Neler geldi kalanların başına
Anam ağlar gelin gider işine
İki gardaş bir mezara koydular
Çobani’mden Allah rahmet eylesin
Ehmalkarlık kader buna neylersin
Öldüğümü dostlarıma söyleyin
İki gardaş bir mezara koydular
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s.377
14. Gacer Yaylası
Hekimhan’ın Ballıkaya köyü topraklarından Arguvan’ın Atma yöresine kadar uzanan Ayranca Dağları üzerinde bulunan yaylalardan biri de Gacer yaylasıdır. Ayranca’nın diğer uçları Arguvan köylerine dayandığından bu yaylalara başka köylerden de göçen olmaktadır. 1959 yılında Arguvan’ın Eymir köyünden Âşık Bektaş Kaymaz, yalnızca bir düvesi ile yaylaya göçer. Yaylada şiddetli bir dolu yağar. Dolu, yerlerde kar gibi tabakalaşır. Çardaklar, çadırlar ve yurtlarda bulunan insanlar ve hayvanlar perişan olurlar. Bu yağış sırasında Âşık Bektaş’ın düvesi kaybolur. Uzun süre arar, bulamazlar. Aradan geçen bir kaç günden sonra kurtlar tarafından yendiği anlaşılır. Âşık bu, durur mu? Bu destanı yazar :
Sene bin dokuz yüz elli dokuzda
Gel bizi üşütme Gacer Yaylası
Gönül eğlenirdi irfanda sazda
Gel bizi üşütme Gacer Yaylası
Bir karış oldu var yattığı yerde
Çoluk çocuk bütün düşecek yerde
Bir düğem vardı idi yedirdim kurda
Gel bizi üşütme Gacer Yaylası
Yüce koyaklarda keklikler öter
Ulu ardıçlarda koyunlar yatan
Eğilmiş ağaçlar ayağım örter
Gel bizi üşütme Gacer Yaylası
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s.377-378
15. Gelin Senem’in Ağıtı
1970 yılının sonlarında Arguvan’ın İsa köyünün mezrası Sadıkbey Çiftliği’nde oturan Abdullah, eşi Senem’i av tüfeği ile vurur, kadın ölür. Abdullah mahkûm olur, cezasını çeker, hapisten çıkar.
Aşık Çobani tarafından olayın hemen ardından ağıt yakılır. Ağıtın tamamı incelendiğinde olayın öykülendiği anlaşılır.
Sabahınan duydum kanlı olayı
Al kanlar içinde öldü bu gelin
Bütün İsa Köyü giymiş karayı
Al kanlar içinde öldü bu gelin
Cenazeme getirin anam Eşe’yi
Zalım kocam kırdı döndü köşeyi
Depemde dolaşır domdom fişeği
Al kanlar içinde öldü bu gelin
İbrahim Memedali Hasan Hüseyin
Mezarımı Sadıkbey’e eşmeyin
Kocam vurdu başkasından bilmeyin
Al kanlar içinde öldü bu gelin
Cenazeme gelen hısım akraba
Üç kardeşim bir de anam yok babam
Suçumu söylesin çavuş Mustafa’m
Al kanlar içinde öldü bu gelin
Hiç çocuğum yoktur ağlaya dura
Sahat üç buçukta patladı sila(h)
Bir kaşık düşmanı…………
Al kanlar içinde öldü bu gelin
Arguvan ağladı duydu acıyı
Başçavuş hâkimi getir savcıyı
Ellemeyin doktor yaram sancıyı
Al kanlar içinde öldü bu gelin
Çobani’ye söylen yazsın destanım
Kaderim böyledir Senem’dir adım
Benim suçum varsa sorsun Allah’ım
Al kanlar içinde öldü bu gelin
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s. 378
16. Yıldız Gelin
Verdiğin ikrara gel eyle beni
Götürdüğüm derdi verme sevdiğim
Yarı yolda koyup zar etme beni
Yürek yaralandı pare sevdiğim
Otuz beş kırkına varmadan yaşım
Benliğim yokuşlar sallanır başım
Kara gözlerine yük dolu kaşın
Gel temaşa eyle zara sevdiğim
Çadırda süt içip kaldım geride
Gelen vurdu ayık demez diri de
Ürgü dutar koymadılar deride
Gel temaşa eyle zara sevdiğim
Arguvan yöresinde hala göçerlikle uğraşan Drijan aşiretinden Şatıroğulları, Hekimhan’ın Ballıkaya köyüne bağlı Çeki mezrasında ve çevresinde otururlar. Daha sonra Tarlacık köyünün Horumhan mezrasına yerleşirler. Bunlardan Ali Rıza’nın iki ayrı eşinden iki oğlu olur. Mustafa ve Mehmet (Lakko ve Mamo) adları verilir çocuklara. Mustafa’nın olduğu sıralarda Hasan Ağanın da Yıldız adlı bir kızı olur. Yıldız’ı Mustafa’ya kertme yaparlar. Ancak zaman içinde Mustafa’nın ağalık kurumuna karşı oluşu, diğerleriyle siyasi görüş ayrılıklarının olması ve annesinin Ermeni oluşu gibi nedenlerle kertmeyi bozup, kızı Mehmet’e vermeyi kararlaştırırlar. Yıldız Mustafa’dan düğün günü kendisini öldürmesini ister. Ta çocukluklarından beri birbirini seven Mustafa ile Yıldız’ın bu düşünceleri Yama Dağlarında düğün tutulduğunda gerçekleşir. Yıldız gelinliği ile at üzerinde, Mustafa da daha sonra ölür. Olay üzerine ağıtlar yakılır. Metindeki ağıt, Mustafa’nın yakın arkadaşı Hekimhan’ın Başkavak köyünden Âşık Vahap Alkan tarafından yakılıp, 1969 yılında plağa okunmuştur.
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı yayınları, İstanbul 2004, s. 378
17.Anam Yaralanmış Yatak Yatmıyor
Malatya/Akçadağ çevresinde de benzer olarak söylenen türkünün(KK: Naci BOZKUŞ: Akçadağ, 1953, D: S. Özerol, DT: 26.09.1997) öyküsünü Âşık Özlemi (A. Seydi Adıgüzel) şöyle anlatır:
“Olay Kuşu/Yeniköy’de geçer. 1950’lerin başı olmalı… Babası ölmüş bir kızı birileri ister. Ancak ne anası vermek istemekte, ne de kız gitmek istemektedir. Kardeşleri de daha çocuk denecek yaştadır. Köyde Emmisi oğlundan başka yakınları da bulunmamaktadır. Kızı isteyen taraftan beş kişi bir gece kızın evine gelir, kapı köslü olduğundan pencereyi kırarak içeri girerler. Kızın anasını döverek direğe bağlarlar. Kızı da dağa kaldırırlar, kız korku hastalığına yakalanır ve sonunda ölür. Aşık Ekberi de aynı anlatıya katılmaktadır.(KK.A..S. Adıgüzel (Özlemi), DT. 10.10.2002, D.:H.ŞAHİN-S.ÖZEROL)
Anam yaralanmış yatak yatmıyor
Erkeksiz bacada duman tütmüyor
Yavrularım ufak silah tutmuyor
Kavuş imdadıma sen emmimoğlu
Beşi birden bir odaya girdiler
Sağ yanımdan pencereyi kırdılar
Çarpışa çarpışa beni yordular
Kavuş imdadıma sen emmimoğlu
Emmim oğlu kayıplara dalmışsın
Doğdu kervankıran geri kalmışsın
Ardım sıra aramağa gelmişsin
Kesildi mümkünüm düştüm yollara
Kaynak: Hüseyin ŞAHİN-Süleyman ÖZEROL: Arguvan Türküleri-Halkbilimsel Bir Araştırma Denemesi, Arguvan ve Köyleri Eğitim Kültür Vakfı Yayınları, İstanbul 2004, s. 64
18.Celal Oğlan Damda Yatar
“Celal Oğlan” adıyla bilinen türkü, Arguvan yöresinde 7, Sivas/Şarkışla yöresinde 18 dörtlük olarak bilinip söylenir, 1981 yılında yapılan bir çalışmada üç ağıt örneği verilmiş, ağıtlarda konu edinilen olayların Cumhuriyetin ilk yıllarında geçtiği, yakınlarının yaşadığı belirtilir. “Ağ odayı süpürmedim” adıyla aktarılan, nişanlısına başlık parası verebilmek için büyük bir gayretle çalışırken verem olan ve ölen Celal’in nişanlısı Döndü tarafından yakıldığı belirtilir.( Özkan YALÇIN: “Şarkışla Folklorunda Verem” TÜRK KÜLTÜRÜ, Eylül, 1981, Sayı: 26, İstanbul, s. 23–25)
Arguvan derlememizdeki öykü şöyle anlatılmaktadır:
Celal, sevdiği kızla nişanlanmış; ancak, yörede “başlık” (Kalın/Galın) geleneğine göre önce belirtilen parayı temin etmesi gerekmektedir. Bu nedenle gurbete (İstanbul ya da Ankara) çalışmaya gider. Amelelik yaptığı inşaatlarda yatar. Uzun süre gurbette kalır, verem olur ve ölür. Ancak cenazesinin sılasına getirilmesi gelenek gereğidir. “Hiç değilse bayramlarda mezarını ziyaret eder, teselli buluruz” derler. Celal’in cenazesi Ankara, Kayseri, Sivas, Malatya demiryolu güzergâhından trenle Malatya’ya getirilir. Nişanlısı cenaze geldiğinde ağıt yakar. Ağıtta, çalışmaya gidiş amacı, kendini dul kalmış sayması, sekiz kaynının olduğu, bunlara çeyiz olarak çorap ördüğü gibi olaylar/konular dile getirilir.
Türkü metnimizdeki ağıt değerlendirildiğinde;
“Ankara’dan kuş geliyi
Sesi bana hoş geliyi
Celal’ı götüren tren
Geri dönmüş boş geliyi”
Dörtlüğüne Şarkışla varyantında rastlıyoruz. Başka bir dörtlükte “Celal oğlan damda yatar” dizesi varken, başka bir dörtlükte “Celal odada yatıyor” biçiminde bir çelişki görülüyor.
Arguvan varyantında;
Şarkışla’ya kayıt oldum
Çamurlara bata bata
Celal bana altın almış
Çimantoğda yata yata”
Dörtlüğünde “Şarkışla”dan söz edilmekte iken, Şarkışla varyantında bu dörtlüğe rastlamıyoruz. Şarkışla varyantında; “Yedi geyim çorap ördüm/Yedi kaynım giysin diye”; Arguvan varyantındaki; “Sekiz çift çorap ördüm/Sekiz kaynım geysin deyi” biçimde yer alan dizelerde “kayın” sayısında farklılık görülür. “Tek kardeşin nişanlısı/Kime gelin ineceksin” dizeleri de, kızın nişanlısının “bir evin tek oğlu” olduğunu gösterir. Bu da “yedi kayın” ile çelişkilidir. Arguvan varyantında “ Kapımızın önü kavak”dizesine karşın, Şarkışla varyantında “fındık” adı geçer. Oysa fındık yörede yaygın bir ürün alanı oluşturmaz. Arguvan varyantında Celal’ın nişanlısının adı geçmez iken, Şarkışla varyantında “Adım batsın adım Döndü” dizeleriyle adı verilir. Şarkışla varyantında dörtlük sayısı 18, Arguvan varyantında 7’dir.
Şarkışla varyantında Cumhuriyet döneminde geçtiği belirtilen olayın ağıtındaki bazı dörtlüklerin 1905 yılında da bilindiği Ahmet’in Ağıdı, Solağın Oğlunun Ağıdı, Molla Kerim’in Ağıdı örneklerinden anlaşılmaktadır. Diğer yandan bu varyantlardaki bazı dörtlüklerin Kerkük türkülerinde yer aldığı görülür. Her ne kadar “Şarkışla’dan Arguvan’a geçtiği düşünülebilir” diyerek belirtmiş olsak da Celal Oğlanı Anadolu’nun “Garip oğlanı”, “Garip Delikanlısı” olarak kabul etmek zorundayız.
Bu durumda ağıtın Şarkışla yöresinden Arguvan yöresine “eksik” olarak geçtiği düşünülebilir. Ancak, çıkış yeri ne olursa olsun söylenile söylenile, okunduğu yörenin kimi motifleriyle biçimlenerek yerleşik bir özellik kazanmıştır. Bu da duyguların dile getirilişinin, ağıtlara türkülere yansımasının güzel bir yanı olarak kuşaktan kuşağa aktarılmasının sürmesi demektir.
Hekimhan-Arguvan arasındaki bir varyantı da Ali Seydi Adıgüzel’in (Aşık Özlemi) anlatımından özet alarak aktaralım:
Hekimhan’ın Sarsap-Kışla arasında Çimento denen yere yakın bir köyde Celal adlı bir genç vardır. Genellikle Çimentoğ’da eğleşir, günün çoğunu orada geçirir. (Oraya Çimentoğ denmesinin nedeni toprağının beyazımsı oluşundandır.). Bu genç sevdiği kızla nişanlanır. Oysa kıza göz koyan başkaları da vardır. Bir gün köyün gençleri bir araya gelerek ormanlık bir yere avlanmaya giderler. Celal da aralarındadır. Av sırasında Celal’i pusuya düşürerek vururlar, cenazesini de getirerek evinin damının üzerine koyup örterler (“Celal Oğlan damda yatar” dizesini anımsayınız). Türkünün bu olay üzerine yakıldığı söylenir. (A. Seydi ADIGÜZEL: Malatya yerel kanallardan TV Malatya’daki programdan (25 Kasım 1995, Saat 22.30)
Arguvan’da okunuş biçimi şöyledir:
Celal oğlan damda yatar
Yorganını yeller atar
Ne yatarsın Celal oğlan
Nişanlını eller satar
Ankara’dan kuş geliyi
Sesi bana hoş geliyi
Celal’ı götüren tiren
Geri dönmüş boş geliyi
Şarkışla’ya kayıt olduk
Çamurlara bata bata
Celal bana altın almış
Çimentoğ’da yata yata
Babam Kayseri’den geldi
Komşular odaya doldu
Hanım kız çeyiz sayarken
Dediler ki Celal öldü
Evlerinin önü yonca
Yonca kalkmış dam boyunca
Bu yoncayı kim biçecek
Celal oğlan olmayınca
Sekiz çüt çorap ördüm
Sekiz gaynım geysin deyi
Puşu vurup sandık açtım
Celal gölden uçsun deyi
Kapısının önü kavak
Kavaktan dökülür yaprak
Elim kına yüzüm duvak
Bana dulluk yakışır mı
19.Ela Gözlüm Bu Yıl Bizim Ele Gel
Âşık Yoksuli, yörede ozanlık geleneğini yaşatanlardandır. Özellikle Arguvan-Arapgir-Divriği yörelerinde eğlenmiş; Arguvan’ın hemen her köyünü gezmiş, gezdiği, doğduğu, evlendiği, yani yaşamını kazandığı yerleri bazı şiirlerinde dile getirmiştir. “Var mola?” bağlantılı türküsünde oldukça çok sayıda yer adına rastlanır:
Çok özledim Arguvan’ın elini
Suna boylu Morhamam’ın gelini
Kimden soram İsa köyün yolunu
Bu sene de Karöyük’te eğlen yar
Türkünün bu dörtlüğünde geçen “Morhamamın gelini”, Yoksuli’nin eşi Zeynep’tir. Çünkü Âşık yoksuli ile Zeynep’in Morhamam’da “Dutların Altı” denen yerde konakladıklarında evlendikleri belirtilir.( K.K. Z. ŞAHİN, 1938, D. H. ŞAHİN, DT. 25.6.1993)
Zeynep’in, 1960’lı yıllarda vefat ettiği bilinir.Türkünün tümü şöyledir:
Ela gözlüm bu yıl bizim ele gel
Bu sene de bizim elde eğlen yar
Akıtıp gözyaşın sır etme ey yar
Bu sene de Malatya’da eğlen yar
Yoksa git de Anteplerde eğlen yar
Çok özledim Arguvan’ın elini
Suna boylu Morhamam’ın gelini
Kimden soram İsaköy’ün yolunu
Bu sene de Karöyük’te eğlen yer
İster isen git Urfa’da eğlen yar
Arapgir’dir kazam Ulaşlı köyüm
Divriğ’yi unutmam akrabam soyum
Hasdek Saldek Amıran’dan geçeyim
Bu sene de Germişi’de eğlen yar
İster isen git Sivas’ta eğlen yar
Bilmem bana niye kahır etmişsin
Köle diye Yoksuli‘yi satmışsın
Duydum Almanya’ya niyet etmişsin
Gitme nolur Arguvan’da eğlen yar
Gitme nolur Türkiye’de eğlen yar
20. Fırat Kenarında Yüzen Kayıklar
a) 1.Varyant:
Arguvan yöresinde yılın herhangi bir gününde köylülerin toplu olarak, yörede bulunan türbelere ziyarete gittikleri olur. Bu gidişler önceki yıllarda özellikle hasat sonu-güz aylarına rastlardı. Götürülen adak kurbanları (Koç, dana, horoz vb.) kesilir, pişirilir ve “lokma” adıyla “Yemek Dökülür.” Yani birlikte pişirilen etli aş birlikte yenir. Dilekler dilenir, dualar edilir, akşama doğru tekrar köylerine dönerler.
Arguvan Karahöyük köyünden bir grup 1957 yılının Ağustos ayında Malatya/Battalgazi (Eskimalatya) ilçesine bağlı Korucuk köyünde Fırat kenarında türbesi bulunan Hasan Basri/Korucuk ziyaretine giderler. Gençler serinlemek için Fırat’ın sularına girer, yüzerler. Aralarında Hukuk Fakültesi öğrencisi Abdulkadir Işık da vardır. Abdulkadir bir ara uzaklaşır, bunu gören ziyaretçiler feryat-figan ederler, ancak kurtaramazlar. Abdulkadir, Fırat’ın sularına yenik düşmüş, boğulmuştur.
Bu olay üzerine Gülistan Altuntaş’ın yeğenine yaktığı ağıt şöyledir.
Dere yüzünde dönen kayıklar
Anam ağlar babam beni sayıklar
Başıma toplanmış bağrı yanıklar
Nettim size beni yâre götürün
Sen benim kuzumsun ezel ezelden
Sen geziyken ben sakındım nazardan
Allah’ını seversen doğrul mezerden
Kuzum-Sen doğrul ki ben gireyim yerine
Gide gide gâvur eli yurd olur
Sinek üşer yaralarım kurdolur
Öleneçe Murat (Fırat) bana derdolur
Ölem Abdulkadir gadan alırım
Görünüyü Korucuk’un çalısı
Sen miyidin talebenin birisi
……………………………………..
Ölem Abdulkadir gadan alırım.
(KK. G.Altıntaş 1902 Doğ.,D.:H.ŞAHİN, DT.2.5.1989)
Ağıtta yöre türkülerinin iç içe oluşu göze çarpar. Bu olayla ilgili başka bir anlatım ise şöyledir:
“1957 Mayıs sonlarında Karahöyüklüler Korucuk’taki Hasan Basri ziyaretine giderler. Abdulkadir Işık Hukuk 2. sınıfta okumaktadır. Köylüleri ile birlikte o da gider. Türbenin hemen yanında akan Fırat nehrine girerek serinlemek ister (Anlatıcı Mayıs ayında Fırat’ın suyunun soğuk olduğunu, karların erime dönemi olduğunu hesaba katmaz), Abdulkadir hemen dayısının ardından suya girmiştir. Dayı-yeğen söğütlerin bulunduğu, girdaplanan yere varırlar. Dayı sudan çıkar, Abdulkadir görünmez, kaybolur. Cesedi bir hafta sonra bulunur. “
Ağıtı İsa Köyden Eşe Hatunun okuduğu söylenir.
Elbisem duvarda asılı kaldı
Çeyizin sandıkta basılı kaldı
O yar benim için küsülü kaldı
Nettim size verin benim yârimi (KK.:M.Çakır, Flas Tv. Mozaik Programı,01.08.1998)
Hasan Basri Kılıç’ın “Arguvanlı Ozanlar–1” adlı çalışmasında, ağıtın Eymir köyünden Âşık Bektaş Kaymaz tarafından yakıldığını, bir mektup halinde babası Ali Kılıç’a verildiğini, babasının da Abdulkadir’in babası Abdullah Işık’a ulaştırıldığını, boğulma olayının 1957 yılının Nisan ayında meydana geldiğini belirtir. H.Basri Kılıç: Arguvanlı Ozanlar-I Ankara 2003, s.337)
b) 2. Varyant:
Kör Alinin kardeşi Kara Abdullah (Çamur) Malatya’ya gider. Halk Abdulvahap ziyaretine gitmiş, kurbanlar kesilmiş, hukuk öğrencisi Abdullah’ı da davet ederler. Abdullah Abdulkadir’i birlikte götürür. Cem töreni ve kurbandan sonra Abdulkadir Fırat’a yüzmeye girer, oradakiler kurtaramazlar ve boğulur. 1955 ya da 1957’nin Nisan ayındaki bu olay üzerine Abdullah Çamur ağıt yakar. (KK: Ali Niyazi ELÇİ: Arguvan 1939, Abdullah oğlu, Felsefe öğretmeni)
Hüseyin Şahin
Kaynak: https://huseyinsahinblog.wordpress.com