Erzincan - Tercan Alevileri belgeseli

Gazeteci-yazar Hüseyin Şimşek’in hazırlayıp sunduğu ‘Tanıklar Arasında’ adlı program, ‘Tercan Alevileri’ başlığı altında, 20’den fazla programla, bölgede bulunan 50’nin üzerindeki köyü ve mezreyi ekrana taşıdı. Program ‘Tercan Alevileri’ne ayrıldı.



Bu dokümanter çalışmada, Erzincan’ın Tercan ilçesine bağlı köylerde yaşayan Aleviler’in uzak tarihi, büyük kentlere göç hikâyeleri, hâlâ oralarda kalanların ise yıkıntılar arasında süren hayatına dair tanıklıklar bulacaksınız. İlk 15 bölümde, Tercan’a güneydoğu sınırından giren, 54 kilometre sonra ilçe merkezinin içinden geçip Fırat’a doğru yol alan Tuzlaçayı’nın sağında ve solunda yer alan Alevi köyleri yer alıyor. Tercan’nın kuzeyinde ve batısında, Mercan nahiyesi çevresi ve Karasu ırmağı civarındaki Alevi köyler ise son bölümlerde tanıtılacak. Böylece, Tercan ilçesine bağlı Alevi köylerinin hemen hemen tamamına yakını Yol Tv ekranlarına taşınmış olacak.

Tercan’ın Alevi köylerine yapılan bu uzun yolculuğun Tuzlaçayı civarındaki seyri şöyle olacak: Yola çıkış noktası, uygarlıkların buluştuğu küçük ama önemli bir gedik olarak tanımlanan Tercan. İlk bölümde, Tercan tanıtılıyor. Sonra, Tuzlaçayı’nın bir ırmak ve vadi olarak hikayesi anlatılacak. Üçüncü bölümden sonra ise, Tercan’dan Tuzlaçayı’nın sağından, yani güneyinden köylere doğru yola çıkılacak. Bu yöndeki Alevi köylerini ziyaret edip, Erzurum-Çat sınırına ulaşılacak. Tuzlaçayı’nın güneyinden ekrana gelecek köyler şunlar: Sarıkaya, Kötür, Abrenk, Mırbaşı, Mazan, Ağveren, Kızılca, Kuzuören, Parsinik, Ahpasor, Yukarı Mezre, Mezre-Konutlar, Momkomu, Aslançayırı, Şıhköy, Çerme ve Pardi.

Yirmiye yakın komdan ya da mezreden oluşan ve Erzurum ile Bingöl sınırı üçgeninde kalan Pardi köyüyle, Tercan’ın sınırına gelinmiş olacak. Sınıra yakın bir yerden, Yıkılhan komundan Tuzlaçayı’nın öteki, yani kuzeydoğu yakasına geçilecek. Bu yakada, sınırda bulunan Haçköy’den başlanarak, ırmağın kuzeydoğusundaki Alevi köyleri ziyaret edile edile tekrar Tercan ilçe merkezine varılacak. Tuzlaçayı’nın bu kuzeydoğu yakasından ekrana gelecek köyler ise şunlar: Haçköy ve mezreleri, Gevrenci, Pelegöz ve mezreleri, Kursan, Yavanenci, Çınglavun, Elaldı, Bıyıkveren, Demirkapı, Diyapkom, Almeyik, Agopkomu ve Çınar.

Uygarlıkların buluştuğu küçük ama önemll bir gedik: Tercan!

Tercan bugün küçülmüş, yoksunluk ve yoksulluk içinde bir ilçe durumunda. Oysa tarihin derinliklerinde, hem bölge hem de bir yerleşim yeri olarak, uygarlıkların buluştuğu küçük ama önemli bir gedikti. Öyle ki Dersim tarihi ile Tercan tarihini birbirinden ayrı ele almak mümkün değil. Ki, çok eski zamanlarda, şimdiki Tunceli ilini, Bingöl’ün Yedisu ile Kiğı ilçesi ve Tercan’ı kapsayan coğrafya; ‘Deryene’, ‘Derksen’, ‘Derxene’ ya da ‘Xerxene’ adıyla anılırdı. Bu tanımlamalar, M.S. 5‘inci yüzyılda yaşamış ilk Ermeni tarihçi Agathangelos başta olmak üzere, Ermenice’de ‘Terjan’, ‘Tercan’ veya ‘Dercan’ biçiminde telaffuz edilegeldi. Prof. Nicolas Adontz’un çalışmalarına bakılırsa, sözkonusu adlandırmalar, Farsça ve Arapça’da ‘Dersim’ halini aldı. Yani Tercan ve Dersim adı, ortak bir kökle çıkıyor karşımıza.

Aynı bölge için, Bizanslılar zamanında kullanılan adlandırma ise ‘Mananalis’. ‘Türkiye’deki Tarihsel Adlar’ eserinin yazarı Bilge Umar, Mananalis’in neresi olduğunu şöyle anlatır: Tercan ile Kiğı arasında, Tuzlaçayı’nın güney yanında uzanan bölge. Doğu Anadolu’nun kuzey batısında, Erzincan ilinin doğusunda ve Yukarı Fırat Havzası’nda yer alan Tercan, Tuzlaçayı ve Karasu dolayısıyla ‘Yukarı Fırat Havzası’ olarak da bilinir. Zira, Fırat nehrinin kollarından olan Karasu ve Tuzlaçayı, Tercan topraklarında birleşir.

Bugün Erzincan'ın dokuz ilçesinden biri olan Tercan, aynı zamanda boşalma tehlikesini atlatamayan yerleşim yerlerinden de biri. 2000 yılı sayımı sonuçlarına göre nüfusu 33 bin 643 olan Tercan’da bugün yaşayan insan sayısı, sadece 18 bin 842. Bu nüfusun 5 bin 589’u Tercan ilçe merkezinde, 5 bin 589’u Çadırkaya, Mercan ve Altunkent adlı bağlı beldelerde ve 13 bin 267’si ise 65 köy ve 117 mezrada yaşıyor. En çok da Aleviler’in bunu önemsemesi gerekiyor. Çünkü Tercan, Aleviler için eskiden de bugün de önemli bir bölge olageldi. Sadece orada yaşamış ve yaşamakta olan Alevi nüfus açısından değil, Alevi edebiyatı ve müziğine sağladığı katkılar bakımından da böyle. Tercan Alevileri’nin, Alevi edebiyatı ve müziğine sağladığı katkıları ayrıca ele almak gerekiyor.