Aleviliği bütün yönleri ile anlamak, Cem ibadetini anlamaktan geçer. Kelime anlamı olarak 'Cem', birleşme, birlik olma, bir araya gelme demektir. Cem'de yapılan her hareketin, her sözün inançsal, kültürel, toplumsal sembolik anlamları vardır. Cem; özgürlük, eşitlik, ibadet ve sevgi yeridir. Hizmet ve sohbet muhabbet yeridir. Kul-Köle, efendi-beyin olmadığı, eşit ve hür canların buluştuğu yerdir. Af, şefaat, rıza meydanıdır Cem. Edep ve erkân yeridir.
[caption id="attachment_30194" align="aligncenter" width="606"]
Cem'in inançsal kaynağı, Kırklar-Cem’idir. Hz. Ali bu yolu kurduğu zaman kendine eşlik eden kadınlı erkekli 40 kişi ile birlikte ilk kez bu cemi gerçekleştirdi. O günden bu yana Aleviler, bu kırkların cemini sürmektedir. Cem yalnızca bir ibadet değil, aynı zamanda bir okul, bir sınav olarak da görülebilir. Alevi inancının ve yaşamının minyatür bir örneğidir Cem. Çünkü her Alevi insanı hayatının kutsallığına bağlı kalarak yaşamakla sorumlu olduğundan, aslında yaşamın her anını bir ibadet olarak görür. Yapılan herhangi bir hata, diğer dinlerin çoğunda olduğu gibi ölümden sonra yapılacak yargılamaya bırakılmadan, hayatta iken telafi edilmelidir. Af veya rıza Haktan önce gönlü kırılmış veya hakkı çiğnenmiş canlardan dilenir. Vicdan her Alevi için en büyük mahkeme olarak kabul edilir. Cem'de asıl amaç toplumsal sorunları çözmek, Alevi kültürünü bilenlere hatırlatmak, bilmeyen genç kuşaklara öğretmek, bu öğretiye ters düşecek şekilde yaşayanları toplum huzurunda sorgulamaktır. Cem'e kadın-erkek, yaşlı-genç ayrımı yapılmaksızın herkes katılabilir. Dedenin yönetiminde ve bağlama eşliğinde ciddi bir sohbet ortamı içinde ibadet yapılır. Toplumsal ilişkileri sağlamlaştırmak, kin ve düşmanlığı ortadan kaldırmak, Cem'e katılanları barışa kardeşliğe yöneltmek için yüz yüze, cemal cemale oturulur. Akıllarda kalması için gönül temizliği, saygı, gerçekler konusunda uyanma, ortak ve eşit paylaşım, düzen gibi Alevilikteki en önemli unsurlar, 12 hizmet sahipleri tarafından sembolik olarak büyük bir titizlik içinde yerine getirilir. Bu işlerin çoğunda Cem'e katılan canların da katılımı sağlanır.
[caption id="attachment_30195" align="aligncenter" width="606"]
Duvara değil cemale, "Didar-i pak" olarak ifade edilen temiz insan yüzüne bakmak, varlıkların en kutsalı kabul edilen insanları ve bu şekilde kendini tanımak, yaradılışın ve hayatın anlamını kavramak, insanı kutsal görmek, Alevilerde ibadetin esasını oluşturur. Bu anlayışla Aleviler; "Secde ademedir", "Hak ademedir" fikrinden hareketle insanı ve insan sevgisini dinin esası haline getirmişlerdir.
Alevi-Bektasi düşüncesinin ibadet yorumu hakkında Edip Harabi şöyle der:
Zühd-ü riya ile olan ibadet
Hatadır Hz. Settar'a karşı
Böyle namaz ile olamaz ümmet
Hiç kimse Ahmet-i Muhtar'a karşı
Tarikatsiz mü'min olamaz kimse
Nur'u nübüvvetle dolamaz kimse
Hakk'ı, Peygamber'i bulamaz kimse
Yatıp kalkmak ile duvara karşı
Allah gözlerine çekmis bir perde
Yok dersin Allah'ı gökde ve yerde
Gösterelim gelde gör Hakk'ı nerde
Secde eyleyesin Didar'a karşı
Cem başlamadan, Cem'i yöneten dede veya baba orada bulunan tüm canların içinde birbirine dargın veya birbirleri ile sorunu olan kişilerien olup olmadığını sorar. Dargınlar sorunlarına çare bulunarak barıştırılır. Herhangi bir sebepten aralarında anlaşmazlık bulunanların anlaşmaları sağlanır. Cem'in yapılabilmesi için bu şarttır. Çünkü Cem, bir sevgi ortamıdır. Kişisel ve toplumsal barış sağlanmadan, temeli insan sevgisi olan bir ibadetin göstermelik olarak yapılmasının anlamı yoktur. Ancak bundan sonra 12 hizmetli Cem'i başlatmak üzere sırayla ortaya gelir.
Meydan kötülüklerden arındırılır, gönül abdesti alınır, dede varsa nasihatlarını ve şikayetlerini topluma açıklar, deyişler okunur, semahlar dönülür, canların getirdiği lokmalar, eşit olarak paylaştırılıp, herkesin rızası alındığı dede tarafından onaylandıktan sonra yenir. Tüm hizmetler yerine getirildikten sonra gülbengler okunur, Cem dede tarafından mühürlenir yani bitirilir. Bu aşamadan sonra isteyen oradan ayrılır, isteyen yapılacak sohbetler için kalır. Gerçekleşmesi umut edilen, Cem'e katılan canların toplumsal problemlerini halletmiş, kendi değerlerinin, çevresindekilerin kutsallığının, hayatın manasının farkına varmış olarak huzur içinde evlerine dönmesidir.
Cem ibadetine, gönlü ve ten temiz gelinir. Takı takılmaz. Canlarla paylaşmak için evde olandan üstü kapalı şekilde lokma, oturacak (post) minder getirilir. Rahat elbise giyinilir. ihtiyaçtan fazla kurban kesilmez. Yenilen içilen ve diğer giderler için önceden veya cem günü gönülden lokma payı verilir. Cem'den önce, isteyen Dedeyle görüşebilir. Bunun dışında Cem'de Eden, erkâna (ortama) uymak önemlidir. Cem ibadetinin birçok çeşidi vardır, bunlardan başlıcaları şunlardır:
Birlik Cemi, halkın birlik ve beraberliğini sağlamak, kaynaştırmak, müsaip edinmelerini sağlamak için yapılır. Çocukların ve yetişkinlerin birlikte katıldığı, aynı zamanda eğitim amaçlı cemlerdir.
Görgü Cem'ine müsahip ve evli çiftler katılılır ve her çift için yılda bir yapılır. Bu Cem'de görgüsü yapılan canlar özünü dara çeker. Yani kendilerini yargılamaya tutarlar. Şikayeti olan canlar da şikayetlerini dede önderliğindeki canların huzurunda ifade ederler. Görgüsü yapılan canların bir yıllık yaşamları mercek altına alınır. Ruhsal bir temizlik yapılır. Kişilik rehabilite edilir ve böylece yola devam edilir.
İrşad Cemi kısaca yeni yetişen kız ve erkek gençlerimizi eğiten, yolun kurallarını gösteren, Cem'de nasıl davranacaklarını bildiren, duaları öğreten, insanların birbirleri ile nasıl kaynaşacağını sağlayan, dinler ve inançlar hakkında bilgilendirme yapan bir Cem'dir.
Koldan Kopma Cem'i, Alevilikte Halk mahkemesinin işlediği, toplum içinde sosyal sorunların karara bağlandığı, toplumsal suç işleyenlerin müşkillerinin görülüp giderildiği, daha bir çok konuyu kapsayan bir Cem biçimidir. Bu Cem'de tüm ihtilafları Dede, Pir veya Mürşid yöre halkının çoğunluğunun da katıldığı kararı uygular. Verilen karar herkes için geçerlidir.
Alevi Cemleri’nin içerisinde Müsahiplik Cemi önemli bir yer tutmaktadır. Alevilik güçlü ahlak sistemine dayanan, eşitlik ilkesini, paylaşımı ve sosyal adaleti kendi bünyesinde barındıran bir inanç biçimidir. “İnsan-ı kâmil”olmaya yönelik yoğun çaba ve çalışma içine girer. Aileleri birbirleri ile kaynaştırıp dayanışmayı sağlayan bir humanizmaya sahiptir. İşte bunun adı insanın insanla Müsahip olmasıdır. Yani birbiriyle ilke birliği, yaşam birliği ve daha da ileriye giderek kardeşlik anlaşmasının müsahiplik vesilesiyle ikrarlaşmasıdır. Alevilik’de Müsahip olmadan önce belli olgunluk aşamaları vardır.
Lokma Cemi, kulun kula razılık Cem'idir. Bir nevi helallaşma Cem'idir. Bir gönül alma Cem'idir. Adak Kurbanları, Adak yemekleri bu Cem'de yapılır. Anadolu’nun bazı yörelerinde Lokma Cem'i, diğer bazı yörelerden de Dardan indirme Cem'i olarak anılmaktadır.
Dardan indirme, anne, baba veya bir yakının Hakk’a yürümesiyle ilgilidir. Baba, Anne veya bir yakın akrabası Hakk’a yürüyen kişi, ilk üçüncü günü bir yemek verir. Yedinci ve Kırkıncı günü tekrar bir yemek verilir. Bu her üç yemek bir gelenektir. Ancak dardan indirme Cem'inin amacı değişiktir. Bu Cem'in belli bir günü yoktur. Ama aynı yıl içinde yapılması da bir görev sayılır.
Ölen kişi için Alevilikte daha çok “Hakk’a yürüdü” deyimi kullanılır. Hakk’a yürüyen kişinin tüm tanıdıkları, alış veriş ilişkisi olduğu kimseler, çevrede tanıdığı akraba ve arkadaşları çağrılarak hem halkın huzurunda, hem de Dede’nin huzurunda razılık alınır. Borcu varsa ödenir. Alacağı varsa alınarak yakınına teslim edilir. Sağlığında gücendirdiği kimseler varsa onların razılığı alınır. Kurallar yerine getirildikten sonra yemekler yenilir. Dualar ve gülbenkler okunarak kişiye razılık verilmiş olunulur.
Abdal Musa Ceminde kural olarak bir yola alınma veya görgü amacı yoktur. Özellikle Ege ve Akdeniz yöresinde adına Tahtacı ve Çepni dediğimiz boylarda Perşembe’yi Cuma’ya bağlayan gecelerde adak kurbanları gibi konularla ilgili Cem düzenlenir. Bu Cemler’de köy halkı biraraya toplanır. Dargınlar, küsler barışır, komşular birbirlerine lokma verirler.
Anadolu’nun değişik merkezlerinde de her yılın belli günlerinde törenler düzenlenmektedir. Bunların en bilinenleri şu şekildedir: Hacı Bektaşı Veli Törenleri, Abdal Musa Törenleri (Antalya), Veli Baba Törenleri (Isparta), Hamza Baba Törenleri (İzmir), Şücaettin Veli(Eskişehir) Törenleri, Pir Sultan Törenleri (Sivas), Hıdır Abdal Törenleri (Erzincan). Bu törenlere yüzbinlerce insan katılmakta ve adeta bir festival havası içerisinde kutlanmaktadırlar.