KİTAP TANITIMI: Devletin Bektaşi Hırkası / Devlet, Aleviler ve Ötekiler

Ali Murat İrat

"Hiç kuşkusuz kavramlar doğru bir şekilde açıklanmadan ve yerli yerine konulmadan konunun anlaşılması mümkün değildir. Aleviliğin ne olduğunun ya da ne olmadığının ortaya konulması öncelikle etimolojik bir çalışmayla mümkün olabilirdi. Bundan dolayı kitap etimolojik analiz ve grubun kendi içinden ve dışından nasıl tanımlandıklarına ilişkin bir çalışma özelliği taşımaktadır. Alevi olarak tanımlanan grubun homojen bir kitle olmadığını açıklarken, insanların belleklerinde muğlak olarak bulunan Bektaşilik ve Kızılbaşlığın bilimsel bir ayrımın yapılması gerekiyordu. Bektaşiliğin İslami heterodoksi sayılabilecekken, Kızılbaşlığın İslam dışı öğelerle yoğrulduğu gerçeği kitabın bir başka konusudur. Devlet, zor zamanlarda veya savaş koşullarında, söylem alanında Alevileri yardıma çağırıyor ve devletin bekası için resmi ağızlarda bu durum telaffuz ediliyor. Bu türden söylemlere her zaman raslamak mümkündür. Ancak Alevilere olan bu bakış Aleviliğe olmadı ve kavramların ötesindeki gerçeklik olan Aleviler bu dönemde de açık bir şekilde baskı ve kırıma uğradılar. Kısacası devlet bir Bektaşi hırkası bulmuştu ve onu istediği zaman çıkarıyor, istediği zaman giyiyordu."

Yayınevi: Chiviyazıları Yayınevi
Dizisi: Mjora Dizisi
ISBN:975-9187-23-X
Fiyatı: 17.00 YTL
  
Chiviyazıları Yayınevi

Mühürdar Bağı Sok. Sönmez Apt. No: 8/2 Kadıköy - İstanbul
Tel : 0216 414 91 13 - Fax : 0216 414 97 93

<!--

var prefix = 'ma' + 'il' + 'to';

var path = 'hr' + 'ef' + '=';

var addy77903 = 'bilgi' + '@';

addy77903 = addy77903 + 'chiviyazilari' + '.' + 'com';

var addy_text77903 = 'bilgi' + '@' + 'chiviyazilari' + '.' + 'com';

( '' );

77903 );

( '' );

//-->n

<!--

( '' );

//-->

<!--

( '' );

//-->

Yaşar SEYMAN : Devletin Bektaşi Hırkası

Kitap okudukça güzelleşiyorum dediğim, günden beri kitaplar geliyor. Yazarlardan, dostlardan, kendimden...

"Devletin Bektaşi Hırkası" elimdeki son kitap.

Yazarı Ali Murat irat.

O, Erzurumlu ama kızının adı Hakkâri dağlarının uçurumlarında açan güzel mi güzel dağ çiçeği Asmin.

Çiviyazıları Yayınevi tarafından yayınlanan "Devlet Aleviler ve Ötekiler" kitabın ikinci adı. Kitabın belki de en çarpıcı bölümü, Alevilerin etnik bir yapı oluşturup oluşturamayacağına ilişkin bölüm. Alevilerin etnik bir grup olup olmadığına dair veriler teoriler ışığında ele alınıyor ve Türkiye'de belki de bir ilk gerçekleştiriliyor...

Hafta sonu okuduğum kitaba ara verip, televizyonda canlı yayında bütçe konuşmalarını izliyorum. Diyanet İşleri Başkanlığı bütçesi üzerinde milletvekilleri konuşuyor, sorular soruyor:

Devlet Bakanı Mehmet Aydın açıklama yapıyor:

"Konuşmamda Aleviliğe hiç değinmedim çünkü bu konuda sorular geleceğini biliyordum. Cemevleri ibadethane dersem başımı sıkıntıya sokarım. Alevilik bir inançtır, diyemem. Şimdi zamanım sınırlı sorulara yazılı yanıt vereceğiz," diye yanıtlamadan noktalıyor.

Devlet Bakanı, Diyanet İşleri Başkanlığı bütçesini sunarken; nüfusun üçte biri olan Aleviler-den söz etme gereği duymuyor. Bu konu da (!) soruların olacağını bildiği için söz etmiyor. Soru olmazsa Aleviler hiç gündeme gelmeyecek. Zaten sorulara da canlı yayın olduğu için sözlü değil yazılı yanıt vereceğini söylüyor...

Prof. Dr. Mehmet Aydın, 58. ve 59. Hükü-met'te,(Diyanet'ten Sorumlu) Devlet Bakanı.

Soyadı Aydın. Partisi "AK ". O, bir bilim insanı.

Onun, doğduğu kentte Alevilerle, Sünniler yıllardır birlikte yaşıyor.

Yine de O, ülkesinin yurttaşları olan Aleviler-den söz etmek istemiyor.

Sayın Bakanı, anlamakta zorlanıyorum.

Cumhuriyet Hükümeti'nin bir bakanı olarak böyle davranamaz. Alevileri sevmesini, ağız dolusu söz etmesini beklemiyorum. Sadece işlevini bir "Devlet adamı" sorumluluğu ile yapsın yeter.

Hepimizin çevresinde, Alevileri seven ya da sevmeyen binlerce insan var. Yıllarca yok sayılan, karalanan, katliamlara, yakılmalara reva görülen Alevileri bir anda sevmek, sorunlarını dinlemek, çözüm önermek kolay mı ?

Ama bu bir hükümet yetkilisi ise, bu denli yok sayma, görmeme, sorunlara duyarsız kalma özgürlüğü olmamalı...

Okuduğum bilimsel araştırma hem bir değeri müjdeliyor, hem Aleviliğin üstündeki giz perdesini aralıyor hem de bu alanda umut veriyor. Ali Murat İrat'ı, okumayı sürdürüyorum:

"Devlet, zor zamanlarda veya savaş koşullarında, söylem alanında Alevileri yardıma çağırıyor ve devletin bekası için resmi ağızlarda bu durum telaffuz ediliyor. Bu türden söylemlere her zaman rastlamak mümkündür. Kısacası, Devlet bir Bektaşi hırkası bulmuştu ve onu istediği zaman çıkarıyor istediği zaman giyiyordu."

Ali Murat İrat'ın kitabında, devletin zaman zaman bir Bektaşi hırkası olduğunu dönemsel olarak bu hırkayı değiştirdiğini yazıyor. Kitabı okurken; bu hükümetin Bektaşi hırkası var mı ? Rengi yoksa yeşil mi ? diye düşlerken; hırkasız olduğunu görüyorum...

Alevileri, onlar adına tanımlayanlara acıyorum. Bir olguyu tanımak, sorunlarını bilmek, çözmek, sevmek, saygı göstermek o denli ayrı şeyler ki. Alevilerin çınarlaşan örgütlerini, televizyonlarını, yazan kalemlerini, konuşan önderlerini daha ne kadar görmezden geleceksiniz ?

Yaşar Seyman - ASMİN

<!--

var prefix = 'ma' + 'il' + 'to';

var path = 'hr' + 'ef' + '=';

var addy91928 = 'yasarseyman' + '@';

addy91928 = addy91928 + 'birgun' + '.' + 'net';

var addy_text91928 = 'yasarseyman' + '@' + 'birgun' + '.' + 'net';

( '' );

91928 );

( '' );

//-->n

<!--

( '' );

//-->

<!--

( '' );

//-->

18.12.2006 - BirGün 

Erdoğan AYDIN : Devlet Geleneği ve Aleviler

"Devletin Bektaşi Hırkası", Alevilerin kendini tanıması yanı sıra Sünnilerin Aleviler ve sorunlarını tanıması açısından okuru zenginleştiren bir çalışma

Alevilik, son dönemde pek çok çalışmaya konu olan güncel ve önemli bir sorun alanı. Bugüne kadar susmuş/susturulmuş bir kültürün aydınlanma ve kendine alan açmak üzere ayağa kalkması, bu sürecin başlıca nedeni. Tabii Aleviliğin bu kendini yeniden kurma sürecinin iki kaçınılmaz sonucu ile karşı karşıyayız. Bunlardan birincisi, içeriden kimlik arayışının, tanımlanma gereksiniminin ve hegemonya mücadelesinin varlığı iken, ikincisi de bu "şişeden çıkan cin"in dışarıdan, egemen güçlerce yeniden manipüle edilmeye çalışılmasıdır. Bir dizi farklı açılım yanında "majestelerinin Aleviliğini" yaratma çabaları da bu sürecin kaçınılmaz parçası.Aleviliğe dair (sanıyorum) en son çalışma olan "Devletin Bektaşi Hırkası" (Ali Murat İrat, Chiviyazıları Yayınları), işte tam da bu süreçle örtüşüyor."Devletin Bektaşi Hırkası", çoğu Alevilik araştırmasından ayrımla, konunun pek çok sorun alanına dair dikkate değer açılımlar sunuyor. Yazarının akademik kimliğinin de sonucu olarak kitap, metodolojik bir yaklaşımla şekilleniyor. Bu bağlamda her adımda farklı çalışmaların yargılarını da bize aktaran, iddialarını gerekçelendirmeye çalışırken okuru başka kaynaklara da yönlendiren bir çalışma. Ancak çoğu suya sabuna dokunmayan akademik çalışmalardan da farkla, konuyu güncel ve reel politikalar bağlamı içinde açıklamaya çalışıyor.

OSMANLI'YA KARŞI SAFEVİ'DEN YANA

Gün günden artan baskı ve sömürüsü yanında halk nezdinde anlaşılmaz bir dil kullanan Osmanlı'ya karşılık, ustaca kullandığı Türkçesi ve henüz halkçı olan söyleminden hareketle Safevi önderi Şah İsmail'in Türkmenler nezdinde bir kurtarıcıya dönüşmesinin hikâyesini anlatıyor bize Ali Murat İrat. Öyle ki onun araştırmasında Şah İsmail'in Anadolu halkını kucaklayarak yeniden şekillendirmesinin özlü bir açıklamasını buluyoruz.Ancak zaman zaman referans aldığı kaynakların yanıltıcı yaklaşımları da yorumlarına karışabilmektedir. Nitekim Osmanlı'nın Türkmene bakışının, Türkmenin Şah İsmail'den yana tavrından sonra değiştiği noktasında, referans aldığı H. İnalcık'ın devlet eksenli bakışının yanıltıcılığına düşebiliyor (s.60). Oysa bu yaklaşım, Osmanlı'nın, Safevi rakibinin Anadolu halkı nezdinde güçlenmesi öncesinde Türkmene olumlu baktığı gibi yanlış görüşün yansıması. Aksine Osmanlı'nın değişiminin doğru yorumu, öncelikle Osmanlı devlet yapısında ve devşirme kurumsallaşmada aranmalı. Türkmenin Safevi'de umut araması da, içinden çıkıp kurumsallaşan Osmanlı karşısındaki yabancılaşma ve çaresizliğinin yansımasından başka bir şey değil. Safevinin varlığı, halkın tepkilerini ortaya koymak için özgüven elde etmesini sağlamak anlamında, vergi ve asimilasyon politikalarına direnmeyi ve çatışmayı motive eden bir faktör anlamında önemli olmuştur. Esasen Osmanlı'nın Safevi karşıtı saldırısı da, bu kapsamda Anadolu'yu tekrar teslim almaya, Türkmene boyun eğdirmeye yönelik bir tavrın ifadesi olarak okunmalı. Bu bağlamda Safevi karşıtı sefer (Çaldıran), öncesinde olduğu gibi sonrasında da Anadolu halkının kırım ve dağıtılması seferi olacaktır. İrat'ın da altını çizdiği gibi bu süreç, aynı zamanda, başta İdris-i Bitlisi olmak üzere Sünni Kürt egemenlerin de Kızılbaş Kürtlere karşı kırıma yönlendirildiği bir süreçtir. Ancak bu süreçte Bektaşi dergâhının da Kızılbaş halktan ve Şah'tan etkilenerek yaşadığı dönüşüme işaret etmesi İrat'ın fikri bir katkısı olarak önemli. II. Bayezit'in Bektaşi postnişinliğine atadığı Balım Sultan'ın, (kimi Kızılbaş kültlerini Bektaşi kültü haline getirerek, Anadolu'nun Kızılbaşlaşmasını Osmanlı adına kontrol altına alma çabası yanında, Bektaşiliğin de Kızılbaşlarla aynı teolojik eksene oturmasına yol açması) misyonu ile karşı karşıyayız. Bu noktada İrat da, Balım Sultan'ın, esas misyonunun, etki altına alınan kesimleri Osmanlı'dan yana Şah İsmail aleyhine kullanmak olduğunu belirliyor; ki kafaların özellikle karıştırıldığı günümüzde bu saptama önemli (s.61). Yine Bektaşiliğin de bu dönemden başlayarak Kızılbaş etkisine açılması şeklinde, sürecin diğer yüzüne dair açılımlarda İrat'ın duruşuna değinmek gerek. Çaldıran yolundaki yeniçeri direnişini de bu etkilenmeyle açıklar ki, belki de aşırı olan bu yorum, sürecin daha bütünsel kavranılışı açısından irdelenmeye değer.

DEVLETİN BEKTAŞİ HIRKASI

Kızılbaşlıkla Bektaşiliğin farklılığına getirdiği soğukkanlı açılım, kitabın getirdiği katkılardan biri olarak görülmeli. Bu noktaya işaret eden kimi önceki araştırmacıların düştüğü kaba ajitasyona düşmeyen İrat, Bektaşiliğin İslami heteredoksi sayılabilecekken, Kızılbaşlığın ise heretik, İslam dışı öğelerle yoğrulduğu fikrini gerekçelendirir. Buradan, aynı zamanda kitabın ismini de belirleyen iddiasının gerekçelendirilmesine geçer İrat:"..Osmanlı tarihinde önemli bir yere sahip olan Bektaşilik tarikatının, sözü edilen Sofi, heteredoks ve heretik ayaklanmalardan sonra kurulduğu ve bu yapıların Osmanlı beyliğinin imparatorluğa geçişinde Osmanlı Devleti tarafından kelimenin tam anlamıyla kullanıldığı belirtilmeli. Buna karşılık bu yapıların elde ettiği güçten dolayı devletin ortodoks anlayışını bir dönem için etkiledikleri de görülmelidir" (s.50) diye yazar İrat. Kısacası devlet, Hacı Bektaş'tan sonraki yüzyılda, Abdal Musa'ların tasfiyesi sonrasında, başı sıkıştıkça kullanmak üzere bir Bektaşi hırkası oluşturacaktı kendisine ve bu hırkayı, çıkarlarına bağlı olarak istediği zaman çıkarıp istediği zaman giyecekti. İrat'ın açılımı salt geçmişle sınırlı kalmıyor tabii; O günlerden bugünlere uzanan bir gelenek olarak Alevilerin duruma göre sırtının okşandığı ve yardıma çağrıldığını, ama Aleviliğe bakışın, asimilasyoncu karakteriyle aynen sürdüğüne işaret ediyor.Bu bağlamda İrat; "devletin Bektaşi kimliğini anlamlandırması ve onun ancak devletin kurumsallaşması ve devamlılığı sınırında tanıması, bu kimliğin Bektaşi geleneğinden Kızılbaş-Alevi geleneğine taşınmasında en önemli etkenlerden birini oluşturmasına" işaret eder. Devletin süregelen "..baskısı üzerine Bektaşilerin yasal kimliğine sığınan çok sayıda tarikat, bir yandan Bektaşilik geleneğinin zenginleşmesine bir yandan da taşıdıkları mit ve kültlerle, Bektaşiliğin ortodoks anlayıştan gittikçe uzaklaşmasına yardımcı oluyorlardı" (s.54) der.Alevi kültürünün saf-Türklükle açıklayan yaklaşımlara karşı Kızılbaş-Alevi kültürünün oluşumundaki farklı etnik katkılara da işaret eden Ali Murat İrat, bu durumun onun senkretik (bağdaşmacı) yapısının da kaçınılmaz sonucu (ve 72 millete bir göz ile bakmasının nedeni) olduğunu belirtiyor. Örneğin Kızılbaşlığın Şeyh Haydar'ın Türkmenlere giydirdiği 12 dilimli kırmızı başlık olan Tac-ı Haydari ile ilişkisinden, İran kültüründeki varlığına, Türkmenlerin kızıl keçe külahından, Erdebil Tekkesi kurucularının Kızıl Şapkalı olarak tanınan (Avcıoğlu) Sincarlı Kürt Firuz Şah soyundan gelmelerine (F. Sümer) varan genişleyen bir arka plana işaret ediyor (s.57-59). Aleviliğin "Türklük ve Müslümanlık içinde konumlandırılamayacak öğelerinin" göz ardı edilmesinin Aleviliğin yapıbozumu olduğunu, Aleviliğin doğru anlaşılabilmesi için "Orta Asya kaynaklı olduğu kadar Mezopotamya kaynaklı öğretilerin de dikkate alınması" gereğine dikkat çekiyor.

ALEVİ KAVRAMININ EVRİMİ

İrat, Aleviliğin bir inanç olarak ta Ali- Muaviye günlerinden geldiği iddialarına karşı, Alevilik isminin gerçekte yakın zamanların nitelemesi olduğu yargısını dillendirir. Alevi kelimesinin Kutadgu Bilig'de, Siyasetname'de geçtiğini, ama bunun inanç-kültür ismi olarak değil, soy ismi olduğunu, Osmanlı kaynaklarında ise neredeyse hiç rastlanmadığına işaret eder.19. yüzyıl öncesinde genişleyen bir toplumsal kesimin kendini özdeşleştirdiği nitelemenin Kızılbaşlık olduğunu, bu kesimlerin inanç vurgusu anlamında Aleviliği 19. yüzyıl ve sonrasında kullanmaya başlanacağını ve bu nitelemenin giderek yaygınlaştığını belirtir. Osmanlı devlet geleneğinde ve giderek Sünni halk arasında Kızılbaşlığın bir kötüleme ya da aşağılama amacıyla kullanılması yanı sıra modernleşmenin diğer etkileriyle Kızılbaşlıktan ve diğer boy, tarikat, vb. isimlerden Alevi ismine geçiş yaşandığına işaret eder. Cumhuriyet sonrasında da sürecek olan bu dışlayıcı ve aşağılayıcı tutumun heterodoks ve heretik toplulukların güvence arayışıyla giderek Alevi nitelemesi etrafında birleşmeye başladığının da yanıtını veriyor.Alevi isminin üst kavram haline gelişine dair yaptığı açılımın, genişletilerek yinelenmesinin önemli olduğunu vurgulamalıyım. Bu açılıma göre Alevi nitelemesi hem değişim geçiriyor hem de öncesinden farklı olarak giderek tüm farklı kesimlerin ortak ismi haline geliyor.İrat'a göre inanç adı olarak Alevi terimi, "Türkiye'de de uzantıları bulunan ve Anadolu Alevileri ile kader birliği içinde olan, ancak manevi bir bağlılık dışında benzerlikleri bulunmayan Suriye Alevilerinden (Nusayriler) alınmıştır. Birçok Batıni ve İslam dışı öğeler ek olarak, İslamı heteredoks anlayışına yakın olan Bektaşiliğin de bu yapı içinde yer alması, ismin bir üst kimlik olarak yeniden oluşturulduğunun en önemli göstergelerindendir. Söz konusu yapıların modern anlayış tarafından tek bir isim altında sınıflandırılmasının" bu gruplar üzerinde kavramı içselleştirci bir etki yaratmıştır (s.190).

EKSİLER VE ARTILAR

Bitirirken belirtmeliyim ki, "Devletin Bektaşi Hırkası", öncelikle inançsal bir grup olduğu kabulüne rağmen, Alevilerden "etnik" veya "etno-dinsel" bir topluluk diye söz edilmesi gibi, kimi iddialarında zayıf kalmış. Yine "Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılması", "İttihatçılar...", "misyonerlik" gibi altbaşlıkların, "Kızılbaşlığın Tarihe Çıkışı" bölümünde sırıtması gibi kimi düzenleme sorunları var Kitabın. "Cumhuriyet Döneminde Alevi Kimliği" bölümünde "Şeyh Said" ve benzeri başlıklar da buna örnek. Yine Kurtuluş Savaşı'na karşı çıkan Bektaşi örgütlerinden çaplarının üstünde bir önemle söz etmesi gibi yanlışlar içeriyor. Özetle yer yer akışı bozan bir dağınıklığı ve referanslarının kimi yanlışlarına bükülen kimi bölümlerde irtifa kaybı var kitabın.Tabii böylesi bir çalışmanın dizinsiz yayımlanması ve çarpıcı bölüm başlıklarının "İçindekiler"de belirlenmemiş olması da Yayınevi adına ciddi bir eksiklik.Son olarak belirtmek istediğim, bunca çok ve önemli sorun irdelemelerinin ardından kitabın içerik ve iddialarına uygun bir toparlama beklentisine giren okurun, "Sonuç" bölümünde, hayal kırıklığına uğramasıdır. Oysa bu önemli çalışmanın irdelediği alanların önemiyle örtüşen bir Sonuç bölümüne gereksinimi vardı.Ancak bu gibi sorun alanlarına karşın "Devletin Bektaşi Hırkası", soğukkanlı ve bilimsel içeriğiyle okuyucuyu ciddi anlamda donatıcı, anlama ve çözüm üretme açısından altyapı kurucu bir kitap.Özetle soğukkanlılığıyla kendini Alevilerin gönlünü okşamak kaygılarından uzak tutan "Devletin Bektaşi Hırkası", Alevilerin kendini tanıması yanı sıra Sünnilerin Aleviler ve sorunlarını tanıması açısından okuru zenginleştiren bir çalışma. Kimi kitaplarda gördüğünüz, spekülatif 'orijinalliklerle' Alevilerin gönlünü hoş edip kendine alan açma gibi bir kompleksle değil, aksine anlama ve çözümleme arayışıyla biçimleniyor.

Erdoğan AYDIN

03.01.2007 - ALEVİ HABER